Mavz: Tafakkurning asosiy shakllari: tushuncha, musohada, xulosa chiqarish Reja

Demak, Ye hech bir S — R emasdir.
Aylantirish mantiqiy uslubining ikki ko‘rinishi mavjud:
1) Sodda aylantirish
2) Cheklash orqali aylantirish.
Sodda aylantirishda xulosaga asos qilib olingan fikr va hosil bo‘lgan yangi fikr hajm jihatidan teng bo‘ladi.
Masalan: Barcha kvadratlar – tmomnlari teng to‘rtburchak
Demak, tomonlari teng to‘rtburchaklar – kvadrat.
Formulasi: A barcha S-P dir .
Demak, A barcha S, — R, emasdir.
Cheklash orqali aylantirish natijasida umumiy tasdiq (A) hukmdan juz’iy tasdiq (J) hukm hosil qilinadi.
Masalan: Barcha planetalar — sharsimon.
Demak, Yer - sharsimon.
Formulasi: A barcha S-P dir .
Demak, O, S, — R, emasdir.
Predikatga qarama-qarshi qo‘yish. Bunda xulosaning sub’ekti asosning predikatiga, xulosaning predikati asosning sub’ektiga zid bo‘ladi.
Masalan; Xamma talabalar bilimga chanqoq.
Demak, hech bir talaba bilimga chanqoq bo‘lmasligi mumkin emas.
Formulasi: A barcha S-R dir ,
Demak, O ayrim S-R emasdir.
Mantiqiy kvadrat bo‘yicha xulosa chiqprish.
Mantiqiy kvadrat bo‘yicha xulosa chiqprish ham bevosita deduktiv xulosa chiqarish ham hisoblanadi va bunda ham bir asosdan xulosa hosil qilinadi.
A qarama-qarshilik Ye Mantiqiy kvadratda aks etgan
A (umumiy tasdiq), Ye (umumiy inkor),
J (juz’iy tasdiq) O (juz’iy inkor)
Mulohazalar o‘rtasi ma’lum munosabatlar
bor.

J qarama-qarshilik O

Mushohadalar orasidagi munosabatlarga tayangan holda yangi bilim hosil qilish mantiqiy kvadrat buyicha xulosa chiqarish, deb yuritiladi. Malum mushohadalar orasida qarama-qarshilik, zidlik hamda bo‘ysunish munosabatlari mavjud

A-O
Ye- J zid mushohadalar, ular uchinchisi istisno
qonuniga bo‘ysinadilar: bunda bir mushohadaning chinligidan ikkinchisining xatoligi kelib chiqadi .
Masalan: O‘zbekistonning barcha fuqarolari davlat qonunlariga rioya qilishlari lozim. (A)
Ba’zi O‘zbekiston fuqarolari davlat qonunlariga rioya qilishlari shart emas.(O)
A-Ye hamda J-O mushoxadadlar orasida qarama - qarshilik munosabati mavjud. Bunda bir hukmning chinligidan ikkinchisining xatoligi kelib chiqishi shart zmas. Masalan: Ayrim talabalar reyting ballarini to‘playdi. Ayrim talabalar reyting balini to‘play olmaydi. Bunda mushohadaning birinchisi asos, ikkinchisi xulosa bo‘lishi mumkin.
A-J hamda Ye-O hukmlari bo‘ysunish munosabatida. Shuning uchun ham umumiy inkor (E) hukmdan juz’iy inkor (O), umumiy tasdiq (A) hukmdan juz’iy tasdiq (J) hukm hosil qilinishi mumkin.
Mushohadalar. Dunyo umumiy tasdiq (A) mushohadasi asosida juz’iy tasdiq (J) xulosa chiqarish mumkin.
Masalan: Poytaxtlar-millioner shahar hisoblanadi(A).
Demak, Toshkent- millioner shahar.
Berilgan micoldagi birinchi fikr («Mustaqil davlat o‘z konstitutsiyasiga ega») - katta asos. Unda umumiy fikr ifodalangan. Ikkinchi fikr («O‘zbekiston - mustaqil davlat») - kichik asos. Uchinchisi — asoslardan kelib chiqqan xulosa («Demak, O‘zbekiston o‘z konstitutsiyasiga ega»).
Sodda qat’iy sillogizmda 3 termin mavjud. Bu terminlar katta asosni kichik asosga bog‘lash orqali yangi fikr (sillogizm xulosasi) ni chiqarish imkonini beradi.
Bular: katta termin — R
kichik termin – S
o‘rta termin - M
Katta(R), o‘rta(M), kichik termin(S) sillogizm xulosasining tarkibiy qismlaridir. Katta termin(R) katta asosning tarkibiga kiradi, hamda xulosada predikat vazifasini bajaradi, kichik termin(S) kichik asosning qismi va xulosaning sub’ekti hisoblanadi. O‘rta termin(M) katta asosni kichik asosga bog‘laydi. Sodda - qat’iy sillogizmning tarkibini quyidagicha ifodalash mumkin:
M
Barcha davlatlar o‘z iqtisodiyotining taraqqiy ettirishdan manfatdor.
O‘zbekiston – davlat
Demak, O‘zbekiston o‘z iqtisodiyotini taraqqiy ettirishdan manfaatdor.
Sodda qat’iy sillogizmni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin:
Barcha M — R dir.
S — M dir.
Demak, S — R dir.
Sillogizm xulosasi:
a) katta asosdan boshlanlan taqdirda fikr umumiylikdan yakkalikka qarab boradi.
XVII - XIX asr ziyolilari ma’rifatparvarlik g‘oyalarini ilgari surdilar
Avaz O‘tar o‘g‘li — XIX asr ziyolisi.
Demak, Avaz O‘tar ma’rifatparvarlik g‘oyalarini ilgari surdi.
b) kichik asosdan boshlansa, fikr yakkalikdan umumiylikka qarab boradi. Masalan:
Suv - jism
Jism - ximiyaviy elementlardan tarkib topgan.
Demak, suv ximiyaviy elementlardan tarkib topgan.
v) Ayrim o‘rinlarda fikr yakkalikdan juz’iylikka qarab borishi orqali xulosa chiqarish mumkin. Masalan: Baliq jabra bilan nafas oladi. Baliq - xayvon Demak, ayrim xayvonlar jabra bilan nafas oladi.
Barcha mo‘ynali hayvonlar shimolda yashash shart emas.
Demak, bazi mo‘ynali hayvonlar shimolda yashash shart emas.
Mushohadalar orasida munosabatlarni bilish chin hosil qilish imkoniyatini yaratadi.
1: 2 Bilvosita xulosa chiqarish
Birdan ortiq asosdan yangi fikrni hosil qilish mantiqiy uslubi bilvosita xulosa chiqarish, deb yuritiladi. Bilvosita xulosa chiqarish jarayonida inson fikri umumiylikdan yakkalikka, yakkalikdan umumiylikka, juziylikdan juziylikka qarab borishi mumkin, Shunga ko‘ra xulosa chiqarish uch yo‘lda amalga oshiriladi:
1.Deduktiv xulosa chiqarish. Bunda inson fikri umumiylikdan yakkalikka qarab boradi.
Mustaqil davlat o‘z ichki va tashqi siyosati o‘zi ishlab chiqadi. O‘zbekiston – mustaqil davlat.
Demak, O‘zbekiston o‘z ichki va tashqi siyosatini o‘zi ishlab chiqadi.
2. Induktiv xulosa chiqarish. Bunda inson fikri yakkalik, juziylikdan umumiylikka qarab boradi. Masalan: xarakat materianing mavjudlik
Fazo — materiyaning mavjudlik usuli.
Fakt — materiyaning mavjudlik usuli.
Demak, harakat, fazo va vakt birgalikda materiyaning mavjudlik usullari.
Z.Analogiya vositasida xulosa chiqarish.
A predmet a, b, s, d belgilariga ega.
B predmet a, b, s belgilariga ega.
Demak, B predmeti A kabi d belgisiga ega bo‘lishi mumkin.

Bevosita deduktiv xulosa chiqarish
Bir asosdan mantiqiy tahlil orqali yangi fikr (bilim) ni hosil qilish-bevosita deduktiv xulosa chiqarish, deb yuritiladi. Bunda ayrim mushoxadalar qayta ishlanadi. Yangi fikr (bilim) ga asos bo‘lgan mushohada xulosaning asosi, hosil bo‘lgan yangi fikr-xulosa bo‘lib hisoblanadi.
Bevosita xulosa chiqarishda mantiq usullar yordamida amalga oshadi.
Bunday mantiqiy usullariga quyidagilar kiradi: a) almashtirish orqali xulosa chiqarish Z, b) aylantirish orqali xulosa chiqarish Z; v) predikatga qarama-qarshi qo‘yish Z,, g) mantiqiy kvadrat .
Almashtirish shunday mantiqiy usulki, bunda asos bo‘lgan xukmning sub’ekti (S) xulosaning predikatiga (R), uning predikati (R) esa xulosaning sub’ekti (S) ra almashtiriladi. Bundan fikrning mazmuni o‘zgarmay qoladi. Masalan: Gruppamizning ayrim talabalari (S) — a’lochi (R). Demak, ayrim a’lochilar (S) — gruppamiz talabalari (R).
Almashtirish chiqarilgan xulosaning aniq bo‘lishini ta’minlaydi. Almashtirish natijasida umumiy tasdiq (A) mushohadadan juz’iy tasdiq (J) ni hosil qilish mumkin. Masalan: Respublikamizning barcha viloyatlari davlatga paxta topshirish shartnomaviy majburiyatlarini bajardilar. Demak, Toshkent viloyati ham davlatga paxta topshirish shartnomaviy majburiyatlarini bajardi. Berilgan xulosani quyidagi sxemaga solish mumkin:
Barcha S — R dir (A) .
Demak, ayrim S — R dir (J)
Shuningdek, almashtirish natijasida umumiy inkor xukm (E)dan umumiy inkor xukm (E)ni, umumiy tasdiq xukm (A)dan umumiy tasdiq xukm (A)ni hosil qilish mumkin,
Masalan: hamma baliqlar terisi tana bilan qoplangan.
Demak, terisi tana bilan qoplanganlar –baliq.
Aylantirish orqali xulosa chiqarish shunday mantiqiy usulki, asos qilib olingan mushohadaning sub’ekti (S) xulosada ham sub’ekt sifatida qoladi, lekin predikat va bog‘lovchi o‘z qarama-qarshisiga aylanadi
Qisqacha qilib aytganda, aylantirish yordamida asosga teng, lekin mazmun jihatidan qarama- qarshi fikr hosil qilinadi.
Masalan: Jinoyat jazolanmog‘i lozim
Demak, jinoyat jazolanmasligi mumkin emas.
Formulasi: A barcha S –P dir.
Demak, E hech bir S- P emas.
Aylanishligi orqali umumiy tasdiq(A) mushohadadan umumiy inkor(E) juziy tasdiq(J) mushohadadan juziy inkor(O) mushohada hosil qilinadi.

Sillogizm aksiomasi.
Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek; ikki mushohada asosida silogizm xulosasi hosil qilinadi. Shu o‘rinda qanday qilib ikki fikr, ikki asosdan yangi fikr — xulosa hosil qilish mumkin? degan savol paydo bo‘lishi tabiiy. Ma’lumki, deduksiya (ya’ni, fikrning umumiylikdan yakkalikka qarab borishi) olamdagi narsa va hodisalar orasida mavjud bo‘lgan oddiy aloqa va munosabatlarga, asoslanadi. Bu aloqa va munosabatlar ichida jins va tur, umumiylik bilan yakkalik orasidagi munosabatlar alohida o‘rin tutadi. Biz o‘zimizni o‘rab olgan ob’ektiv olamni o‘rganar ekanmiz, undagi narsa va hodisalar umumiylikka egaligini; bu umumiylik alohida predmet va hodisalar tarzida namoyon bo‘lishini ko‘p bor kuzatganmiz va bunda umumga xos bo‘lgan xususiyatlar alohidalikda ham namoyon bo‘lishini anglaganmiz. Vaqt o‘tishi bilan umumiylik va yakkalik, jins va tur orasidagi munosabatlarning ongimizda takror-takror aks etishi sillogizm xulosasining ichki qonuniyatini tushunishga imkon bergan. Sillogizm moxiyatini ifodalaydigan bu qonuniyat mantiqda sillogizm aksiomasi deb yuritiladi. Sillogizm aksiomasida buyumlarga xos yakkalik, maxsuslik va umumiylik orasidagi munosabatlar ifodalanadi. Unga ko‘ra sinfga, turkumga xos tasdiqlangan yoki inkor etilgan belgi, xususiyatlar shu turkumga kiruvchi har bir predmetga, xosdir.
Sillogizm aksiomasi deganda sillogizm xulosasining isbot, dalil talab qilmaydigan qoidasi nazarda tutiladi. Sillogizm aksiomasi uning terminlari R, M, S orasidagi munosabatni ifodalaydi. Bunda R umumiylikni ifodalaydi, M uning belgisi. M R ga (ya’ni umumga) xos bo‘lgani uchun xam u o‘z navbatida aloxidalik (S) ning ham belgisi bo‘lib hisoblanadi.
Sillogizm aksiomasini quyidagi sxemada ifodalash mumkin:

P

Sxemaning o‘qilish tartibi:

S-M ning belgisi, M-P

M

ning belgisi.

S

Sillogizm aksiomasining 2 xil ifodasi mavjud:

1. Belgining belgisi narsaning o‘z belgisidir. Boshqacha qilib aytganda jinsga mansub belgi turga ham xosdir.
2. Belgining belgisi. bo‘lmagan narsa narsaning o‘z belgisi emasdir. Ma’nosi: agar belgi turkumga xos bo‘lmasa, narsaga xam xos emasdir. Bunday holatda sillogizm terminlari:
R — jins
M- tur
S — alohida predmetni ifodalaydi.
Sillogizm vositasida chiqarilgan xulosalarning chinligini ta’minlash sillogizm qoidalariga rioya etishni talab qiladi. Bular:
1. Sillogizm xulosasida fikr ham termin xam na uchdan ortiq yoki kam ham bo‘lmasligi lozim. Aks holda xulosa chiqarish mumkin emas. Quyidagi holatlarda sillogizm xulosasini hosil qilish mumkin emas:
a) Fikr to‘rt termindan iborat bo‘lib qolsa:
Masalan: Paxta — o‘simlik
Yo‘lbars — yirtkich xayvon – Bu misolda termin to‘lani tashkil etadi.
Mantiqda bu hol terminni to‘rtlov xatosi deb yuritiladi.
b) fikr 2 termindan iborat bo‘lib qolsa,
Masalan: Chorvaning yemishi ko‘kat.
Bu misolda ikki termin bor: 1.emish
2.ko‘kat
Sillogizm figuralari
Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, sillogizm xulosasida 3ta termin mavjud bo‘ladi: P- katta termin, M-o‘rta termin va S- kichik termin. Katta termin P katta asos tarkibida bo‘ladi. Kichik termin S- kichik asosning qismi hisoblanadi. O‘rta termin M- asoslarni bir- biriga bog‘laydi. Sillogizm xulosasida o‘rta termin (M) ning turlicha joylashuvi – sillogizm figuralari deb yuritiladi.
Qatiy sillogizmning 4figurasi mavjud.
Bular: a) Sillogizmning birinchi figurasi
b) Sillogizmning ikkinchi figurasi
s) Sillogizmning uchinchi figurasi
d) Sillogizmning to‘rtinchi figurasi

Sillogizmning birinchi figurasida o‘rta termin M katta asosning sub’ekti va kichik asosning predikati vazifasida keladi, hamda asoslarni bir-biriga bog‘laydi. Masalan;
Mustaqillikka erishgan davlat suveren hisoblanadi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishdi.
Demak, O‘zbekiston davlati- suveren.

Formulasi: M-P

S-M

Demak, S- P

Silogizimning birinchi figurasi quyidagi sxemada ifodalanadi:

M P

S M
Silogizimning ikkinchi figurasida o‘rta tenrmini (M)
Katta va kichik asosning predikati hisoblanadi va ularni o‘zaro bog‘laydi.