Mavz: Tafakkurning asosiy shakllari: tushuncha, musohada, xulosa chiqarish Reja

Induktiv xulosa chiqarish
Induktiv xulosa chiqarish jarayonida inson fikri yakkalikdan umumiylikka qarab boradi. Induktiv lotincha «induktiv» co‘zidan olingan bo‘lib, «chiqarish», «hosil qilish» ma’nolarini anglatadi. Induktiv xulosa chiqarish insoniyat amaliy va aqliy faoliyatining o‘ziga xos natijasi hisoblanadi. Insoniyat ko‘p asrlik ijtimoiy – tarixiy amaliyoti tufayli yakka predmet va hodisalarga xos ayrim belgi - xislatlarning boshqalarida takrorlanishini bilib olgan. Bu takrorlanish oqibatda inson fikrini yakkadan umumiylikka qarab yo‘naltirgan. Yakka predmet va hodisalarni takror va yana takror o‘rganish ularning umumiy xususiyatlarini payqashga olib kelgan. Kishilar amaliy faoliyat jarayonida ko‘pdan ko‘p alohida fikrlardan umumiy qoidalar hosil qilganlar, olamni bilishda yakkalik, alohidalikdan umumiylikka qarab borganlar, alohida faktlar, hodisalarni umumiylashtirganlar.
Insonning har qanday bilimi asosida alohidalikdan umumiylikka qarab borish yotadi. Dmitriy Mendeleev alohida elementlarni o‘rganish orqali ximiyaviy elementlarning davriy sistemasini kashf etdi. Umuman olganda, har qanday kashfiyotning mohiyatida ma’lum ma’noda yakkalikni umumlashtirish yotadi. Induktiv xulosa chiqarish tafakkurning o‘ziga hos uslubi hisoblanadi. Fikrlashning induktiv uslubi haqidagi dastlabki ma’lumot qadimgi yunon falsafasiga borib taqaladi. Buyuk Yunon faylasufi Suqrot (e.a.469-399) har qanday bilim umumiylik haqidagi tushunchadir, umumiylik esa alohida hodisalarni o‘rganish va solishtirish natijasida yuzaga keladi, deb bilgan. Induktiv xulosa chiqarish mantiqiy usuliga Suqrot asos solganligini Arastu o‘zining «Metafizika» asarida ko‘rsatib o‘tgan edi. U ikki narsa Suqrotga taalluqli: biri induktiv muhokama, ikkinchisi umumiy ta’riflardir, deb ko‘rsatgan.
Induktiv xulosa chiqarish to‘g‘risidagi ta’limot Arastu qarashlarida rivojlantirildi. U, jumladan, «Oddiy sanash induksiyasi» va noto‘liq induksiya to‘g‘risida ma’lumot bergan. XVII-XVIII asrlarda tabiatshunoslik fanlarining rivojlanishi induktiv logikaga qiziqishni kuchaytirdi. Ingliz faylasufi Frensis Bekon o‘zining «Yangi organon» asarida oddiy sanash yo‘li bilan hosil bo‘ladigan ommabop induksiya har doim ham ishonarli bo‘lavermaydi;
Induksiyaning shunday nomlarini topmoq kerakki, ular hodisalarning muhim, asosli tomonlarini o‘zida umumlashtirsin, deb ko‘rsatgan edi. Bekon bunday shakllarni muayyan sxemaga (tartibga) solib o‘rganishni taklif etdi. Uning fikricha, barcha xilma-xil hodisalarni muayyan sanoqli shakllarga solish mumkin. Bu qarash cheklangan bo‘lsada, o‘rta asr soxolastikasiga qarama-qarshi o‘laroq o‘rganishni faktlardan, olamni o‘rganishdan boshlash talabini ilgari surganligi bilan ahamiyatli.
Frensis Bekon hamda tabiatshunos olim Dj. Gershelning qarashlarini faylasuf, mantiqshunos olim Djon Styuart Mill (1806-1878) rivojlantirdi. U logikaning asosiy maqsadi hodisalar o‘rtasidagi sababiy aloqadorlikni payqashdan iborat, deb bildi. Lekin Djon Mill induksiyaning ahamiyatini absolyutlashtirdi, uni deduksiyadan ajratib qo‘ydi.
Induksiya tushunchasi fanda 3 ma’noda qo‘llanadi:

1. 
   Induktiv xulosa chiqarish ma’nosida
   
2. 
   Olamni bilish metodi ma’nosida
   
3. 
   Muhokama yuritish uslubi ma’nosida
   

Induktiv xulosa chiqarish shunday mantiqiy uslubki, muayyan turkumga mansub ayrim predmetlar haqidagi bilimlardan butun turkum haqidagi umumiy fikrlar hosil qilinadi.
Masalan: Natriy selitrasi suvda yaxshi eriydi.
Kaliy selitrasi suvda yaxshi eriydi.
Ammiak selitrasi suvda yaxshi eriydi.
Kalsiy selitrasi suvda yaxshi eriydi.
Demak, barcha selitralar suvda yaxshi eriydi.
Induktiv xulosa chiqarish ma’lum ma’noda haqiqatga yaqin xulosa chiqarishdir. Induktiv xulosaning chinligini taminlash uchun quyidagi qoidalarga bog‘liq amal qilish lozim:
1. Asoslarning chinligi;
2. Ular orasidagi aloqadorlikning real mavjudligi. Lekin bu fikrdan har qanday chin asoslardan chin xulosa chiqarish mumkinligi kelib chiqmaydi. Bunda quydagi xatolar kuzatiladi:
- Shoshma-shosharlik bilan chiqarilgan xulosa;
- «Shundan keyin, demak shu sababli» xatosi.
Bu xatolar mantiqning yetarli asos qonunini buzib talqin etishdan kelib chiqadi.
Induktiv xulosa chiqarish 2 yo‘l bilan amalga oshiriladi:
1. To‘liq induksiya
2. Noto‘liq induksiya
To‘liq induksiya shunday xulosa chiqarish uslubiki, bunda muayyan turkumga mansub predmetlar haqidagi fikr unga mansub barcha predmetlarni beistisno qamrab oladi va ularni chuqur o‘rganish orqali chiqariladi. To‘liq induksiyada asoslar yig‘indisi xulosaga teng bo‘ladi. Buni quydagi sxemada ifodalash mumkin:
S₁ – R dir
S₂ – R dir
S₃ – R dir
S₄ – R dir
Demak, S – R dir
Aristotel to‘liq induksiyani induktiv sillogizm deb atagan. To‘liq induksiya qonunlari olim Karinskiy tomonidan o‘rganildi. U o‘zining «Hodisalar klassifikatsiyasi» asarida «Biz to‘liq induksiya yangi bilim bermaydi, undagi bilim ma’lum predmetlar doirasidan chetga chiqmaydi, degan fikrga qo‘shila olamiz. Bunda yangilik, yangi fikr shundan iborat bo‘ladiki, u predmetlar turkumini o‘zicha xarakterlaydi» - deb ko‘rsatadi.
To‘liq induksiya xulosasining chinligi quyidagi talablarning bajarilishini taqozo etadi:

1. 
   O‘rganilayotgan turkumga mansub predmetlar doirasini aniq bilish;
   
2. 
   U yoki bu xususiyatning shu sinfdagi har bir predmetga taalluqli ekanligini aniqlash;
   
3. 
   Sinfga, turkumga mansub predmetlar chegarasining aniq bo‘lmog‘i.