Matematika oqíTÍw metodikasí

Baqlaw ushın sorawlar: 
1. Oqıtıw quralları degende neler túsiniledi hám olardıń tiykarǵı 
wazıypaları nelerden ibarat? 
2. Sabaqlıqlar menen islew qanday baǵdarlarda alıp barıladı? 
3. Kórgizbelilikten paydalanıwdıń áhmiyeti hám maqsetleri 
nelerden ibarat? 
 
 
120

---

14-§.
 
AZ KOMPLEKTLI MEKTEPTE MATEMATIKA 
OQÍTÍW ÓZGESHELIKLERI 
Respublikamızda awıllıq jerlerde kishi hám uzaq xalıq 
jasaytuǵın punktler bar bolıp, bul jerlerge bir klasqa belgilengen 
normadan bir qansha kem bolǵan 7 jaslı balalar bolǵanda az 
komplektli mektepler ashıladı. Bul sonday mektep, onda oqıtıwshı 
bir waqıtta bir neshe klasta isleydi. Bul klaslarda sanı úshewden 30 
ǵa shekem oqıwshı bolıwı múmkin. Bir oqıtıwshı barlıq (I-IV) 
klaslar menen bir waqıtta isleytuǵın mektep bir komplektli mektep 
delinedi. 
Eki oqıtıwshı, úsh (tórt) klass penen isleytuǵın mektep eki 
komplektli mektep delinedi. Eki komplektli mekteplerde úsh klastı 
eki komplektke birlestiriwdiń usı variantların ámelge asırıw 
múmkin: 1-hám 2-klaslardı bir komplektli qılıp birlestiriw (bul 
jaǵdayda birinshi klass penen úshinshi klass oqıtıwshısı isleydi), 1-
hám 3-klaslardı 2-hám 4-klaslardı bir komplektke birlestiriwdiń 
sáykes variantları tańlanadı. 
Az komplektli mekteplerde islew oqıtıwshı hám oqıwshılar 
ushın bir qatar qıyınshılıqlar hám tosıqlar menen baylanıslı: 
1. Oqıtıwshı hár kúni sabaqqa tayarlanıwı hám túrli pánlerden eń 
keminde 8 saat sabaq ótiwi kerek. Az komplektli mekteplerde 
sabaqlar boyınsha reje dúziw ápiwayı mektepte bir klass penen 
islewdegige qaraǵanda kóp waqıt talap qılıwı menen islew dárejesi 
qıyın. Hár kúni 8 yamasa 12 reje ústinde islew kıyın bolmay, al 
bulardı ózara koordinaсiyalaw bir qansha waqıt talap qılıwı menen, 
olarǵa optimal pedagogikalıq nátiyje beretuǵın olardı bir pútin 
birlestiriw zárúrligi menen de qıyın bolıp esaplanadı. Bulardıń 
barlıǵı oqıtıwshıdan tiyisli bilimlerdi biliwden tısqarı, joqarı 
dárejede kúsh, sawat, sabır, jigerlilik talap qıladı. 
2. Oqıwshılardıń bir neshe klasqa dıqqat itibarın bólistiriw júdá 
qıyın. 
3. Oqıtıwshı bir klass penen sabaqtıń yarımı yamasa 1/3 bólegi 
dawamında shuǵullanıwǵa, sabaqtıń qalǵan waqıtında oqıwshılar 
ózbetinshe islewge tuwra keledi. 
121

---

4. Oqıwshılar ózbetinshe orınlap atırǵanda tez oqıtıwshıdan 
járdem alıw niyetine erispeydi, sebebi bul waqıtta oqtıwshı basqa 
klass penen bánt boladı. 
5. Bir klass oqıwshıları, sol waqıtta oqıtıwshı basshılıǵında islep 
atırǵan basqa klass oqıwshılarınıń kesent beriwine qaramay, 
ózbetinshe isley beriwi kerek. 
Soǵan qaramay az komplektli mektep oqıwshıları ushın bir qatar 
abzallıqları da bar. 
1. Klass oqıwshıları sanınıń kemligi (ayırım waqıtları 2-3 
oqıwshı). Bul oqıtıwshıǵa tez-tez sorap turıw, oqıwshılar 
bilimlerindegi 
kemshiliklerdi 
tabıw 
hám 
olardı 
dúzetiw 
imkaniyatların beredi. 
2. Az komplektli mekteplerde oqıwshı dápterlerin tekseriwge az 
waqıt sarıplaydı, ol bul dápterler arqalı oqıwshı qanday hám neden 
qıynalıp atırǵanın ańsat anıqlaydı. 
3. Az komplektli mektepler mektep ózgesheligine qarap oqıwshı 
sabaqtıń shama menen 1/3 bóleginde ózbetinshe islewge tuwra 
keledi. Bunıń oqıw maqsetlerinen tısqarı, úlken tárbiyalıq áhmiyeti 
de bar: sabırlılıq bekkemlenedi, qıyınshılıqlardı jeńiw uqıplılıǵı 
tárbiyalanadı. 
4. Joqarı klass oqıwshıları tómengi klass oqıwshılarına járdem 
beriwi múmkin, sebebi olar hár kúni bir klass xanasında birge 
boladı. 
Sabaqlardı rejelestiriw de az komplektli mekteplerde jumıs 
shólkemlestiriwdi anıqlap 
beriwshi foktorlardan biri bolıp 
esaplanadı. Bul rejelestiriw bolsa hár qıylı jumıslardı bir neshe klass 
bir waqıtta orınlawdı támiyinlewden ibarat. 
Sabaq kestesin dúziw haqqındaǵı keń usınıslar sonı kórsetpekte, 
buǵan 1-yarım jıllıqta hár kúni aldıńǵı 1-2 sabaq tek 1-klass penen 
ótkeriledi. Buǵan kúndelik sabaqlar sanın 6 ǵa jetkeriw jolı menen 
erisip boladı. Bunıń ushın sabaqlar waqtın 30 minutqa shekem 
qısqartıw kerek boladı. 
Máselen, bir komplektli mekteplerde dúyshembi kúni ushın 
sabaq kestesi tómendegishe. Demek, 1-klaslar eki sabaqtı aldın 
oqıydı hám eki sabaqtı aldın tamamlaydı. 
Oqıtıwshı ushın eń awır saatlar 3 hám 4-saatlar bolıp esaplanadı. 
122

---

Az komplektli mekteplerde oqıw jumısın rejelestiriw tiyisli 
metodikalıq qollanbalarda basılıp, oqıtıwshılarǵa jetkerilmekte. 
Úsh klasta bir waqıtta ótkeriletuǵın bir predmetli (matematika) 
sabaǵınıń shama menen sxemasın keltiremiz: 1-klasta «sannan 
qosındını alıw» (bekkemlew); 2-klasta «21 den 100 ge shekemgi 
sanlardı awızeki nomerlew» (jańa túsinik beriw), 3-klasta «1000 
ishinde awızeki nomerlew» (jańa túsinik beriw). (L.Sh.Levenberg 
hám 
basqalar. 
«Baslawısh 
klaslarda 
matematika 
oqıtıw 
metodikası»). 
Sabaq 
basqıshl
arı 
Jumıstı klaslar boyınsha bólistiriw 
waqtı 
I klass 
II klass 
III klass
1. 
10 
min 
Ózbetinshe. 
Sannan 
qosındını 
alıwǵa 
baylanıslı 
mısallar. 
Ózbetinshe. 20 ǵa 
shekemgi 
bolǵan 
sanlardı jazıp, olar 
ústinde 
qosıw 
mısalları.
Oqıtıwshı 
basshılıǵında 
jańa 
tema 
menen 
tanıstı-
rıw, 
bekkem-
lew. Ózbetinshe 
beriletuǵın 
tapsırmanı 
túsindiriw.
2. 
15 
min 
Ózbetinshe. 
Sabaqlıqtan 
mısal hám 
máseleler 
Oqıtıwshı 
basshılıǵında 
ózbetinshe jumıstı 
tekseriw. 
Jańa 
Ózbetinshe. 
Sabaqlıqtan 
mısal 
hám 
máseleler 
Sabaq 
nomeri 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
dúyshenbi 
I 
I 
I, II, III 
I, II, III 
II, III 
II, III 
123

---

beriw. 
temanı túsindiriw. 
Ózbetinshe jumısqa 
kórsetpe 
beriw. 
Úyge tapsırma.
sheshiw.
3. 
15 
min 
Oqıtıwshı 
basshılıǵınd
a ózbetinshe 
jumıstı 
tekseriw 
hám awızeki 
shınıǵıw 
orınlaw 
Úyge 
tapsırma.
Ózbetinshe. 
Sabaqlıqtan 
mısal 
hám 
máseleler 
kórsetiledi.
Ózbetinshe. 
Aldıńǵı 
tapsırmalar 
dawam 
ettiriledi.
4 
5 
min 
Ózbetinshe. 
Sabaqlıqtan 
mısal 
hám 
máseleler 
kórsetiledi.
Ózbetinshe. 
Aldıńǵı tapsırmalar 
dawam ettiriledi. 
Oqıtıwshı 
basshılıǵında 
ózbetinshe 
jumıslar 
tekseriledi. 
Úyge tapsırma 
beriledi 
Barlıq nárseden aldın az komplektli mekteplerde klass taxtası 
ólshemin úlkeytiw kerek. Bunıń sebebi bir neshe klass penen islew 
sharayıtında taxtaǵa, birinshiden bir neshe tapsırma materialları 
jazıladı hám ekinshiden, bir neshe klass ushın jazıladı. Sonıń menen 
birge, tapsırmalar ulıwma mekteptegige qaraǵanda tolıǵıraq bayan 
etiledi. Sebebi, oqıwshılar olardan oqıtıwshınıń túsindiriwisiz 
paydalanıwı kerek. Az komplektli mektepler jumıs tájiriybesinde bul 
maqsetlerde qosımsha jeńil kóshirmeli, asıp qoyılatuǵın (tuyaqlı) 
taxtalar, uzaytırılǵan klass taxtalarınan (tartıp turılatuǵın perdeler 
menen támiyinlengen), ashıp qoyılatuǵın arnawlı taxtalardan 
paydalanıladı. 
Az komplektli mektepte oqıwshılardı oqıtıwda hár qıylı kesteler 
de áhmiyetli rol oynaydı. Bunda, tiykarınan, ulıwma bilimlendiriw 
mektepleri ushın mólsherlengen kestelerdiń (spravochnik, instruktiv, 
úyretiwshi kestelerdiń) ózinen paydalanıw múmkin. 
124

---

Az komplektli mektepler ushın maǵlıwmatlar ózgertiletuǵın 
kestelerdiń áhmiyeti úlken. Máselen, ápiwayı máselelerdiń (quramalı 
máselelerdiń) qısqa jazıwların óz ishine alatuǵın kestelerdi qaltalı 
qılıp tayarlaw maqsetke muwapıq, bul qaltalar san maǵlıwmatlardı 
oǵan keri másele menen almastırıw nátiyjesinde maqsetti ámelge 
asırıw imkaniyatın beredi.
Az komplektli mektepte algoritmlik kestelerge, yaǵnıy 
algoritmlik qaǵıydalardı óz ishine alǵan kestelerge úlken orın beriw 
kerek. 
Tarqatpa didaktikalıq materiallardan paydalanıw da ózbetinshe 
jumıslardı durıs orınlawǵa imkaniyat beredi. Kópshilik jaǵdaylarda 
bular tapsırmalı kartochkalardan ibarat boladı. Házirgi waqıtta rus 
tili oqıtılatuǵın kartochkalar komplektleri bar bolıp, ózbek hám 
qaraqalpaq tilinde házirshe bunday kartochkalar shıǵarılǵanı joq. 
Az komplektli mekteplerde individual taxtadan, perfokarta, keri 
baylanıs signallarınan, dástúrlestirilgen tapsırmalardan paydalanıw 
maqsetke muwapıq. 
Oqıtıwdıń texnikalıq qurallarınan paydalanıw haqqında biraz 
toqtaymız. Bir xanada neshe (eki yamasa úsh) klass oqtılatuǵın 
mektepte diafilmler, diopazitivler kórsetiw, hawaz jazıp alıwdan 
paydalanıwdıń imknı joq. 
Ketekli taxtasha az komplektli mektepler ushın zárúr úskene 
bolıp esaplanadı. Ketekli taxtashadan paydalanıw oqıtıwshınıń 
waqıtın bosqa sarıplamawdan azat qıladı. Hár qıylı jıynalıwshı 
ketekshelerden (сifrlar, latın alfaviti háripleri, <,>,=, belgilerinen) 
paydalanıw.
Bir klastan ekinshisine ótiwdi qanday ámelge asırıw kerek. 
Bul máselelerdi sheshiw ushın oqıtıwshı sabaq kestesinde 
matematika sabaǵınıń ornın, sabaqtıń túrin belgilep alıwı, sabaqtıń 
minutlar boyınsha bólistirilgen puxta hám anıq rejesin dúzip alıwı 
lazım. 
Sabaq kestesinde matematika, ádette, birinshi yamasa ekinshi 
saatqa qoyıladı. Matematika sabaǵın basqa klastaǵı tap sol sabaq 
penen birgelikte bolıwı eń maqulı bolıp esaplanadı. 
Az komplektli mekteplerde sabaqtıń mazmunı hám túrine qarap 
shınıǵıwlardı birgelikte alıp barıwdıń usı tórt túri parıq qılınadı: 
1) barlıq klaslarda jańa material úyreniledi; 
125

---

2) bir klasta jańa material úyreniledi, ekinshi klasta bolsa 
shınıǵıwlar orınlanadı; 
3) eki klasta uqıplılıqların bekkemlew hám rawajlandırıw sabaǵı 
ótkeriledi; 
4) eki klasta ámeliy jumıslar yamasa ekskurсiya ótkeriledi. 
Tómengi klass 
Sabaq teması 
Sabaq maqseti 
Joqarı klass 
Sabaq teması 
Sabaq maqseti