J o b a sabaq oqıtıwdıń tiykargı forması sıpatında. Sabaq aldına qoyılatugın házirgi zaman talapları. Sabaqlardıńtipleri hám dúzilisi. Sabaq jobası hám onıń mazmunı Tayanısh sózler

7-Tema. Tálimdi shólkemlestiriw turleri hám usilları. Sabaq – tálim tizimin shólkemlestiriwdiń tiykargı usılı sipatında.
J O B A
1. Sabaq oqıtıwdıń tiykargı forması sıpatında.
2. Sabaq aldına qoyılatugın házirgi zaman talapları.
3. Sabaqlardıńtipleri hám dúzilisi.
5. Sabaq jobası hám onıń mazmunı
Tayanısh sózler: Shólkemlestiriw, forma, bilimlendiriw, sabaq túrleri, jobalastırıw, sabaq dúzilisi, talaplar, házirgi zaman pedagogikalıq texnologiyası, pedagogikalıq-sheberlik,
Jámiyetinińtariyxıy rawajlanıwında oqıtıw isi payda bolǵan hám ózbetnshe process sıpatında ajıralıp shıqqan waqıttan baslap hár qıylı shólkemlestiriwshilik formalarında ámelge asqan. Yeńáyyemgi dáwirlerinde woqıtıw isi adamlardıńmiynet yetiwi menen bekkem baylanısqan yedi. Balalar úlken jastagılarǵa eliklep olardıńislew usıllarınan úlgi alıp qollarınan keletugın ónimli miynette hám úy-ishleri jumıslarına qatnasıp usı jol menen yerisken adamlar tájiriybesin úyrenip bilim túsinik alǵan. Eger bala wóz janındagı úlken adamnıńbilgen hám etetugın islerinińbárin ózlestirip, úyrenip alsa, ol qáwimde.. jasawǵa tayar bolǵan, yaǵnıy oqıw wazıypası bejerilgen dep túsinilgen.
Miynet processi hám bilimlerdińqospalılasıp barıwı menen balalardıń ótmish áwladlar tájiriybesin ózlestiriw wazıypası oqıtıwdıń arnawlı shólkemlestiriwshilik formaların zárúr yete basladı, nátiyjede mektep júzege keldi. Mekteplerdiń júzege keliwi menen balalardı torlap oqıtıw payda boldı. ÁYyemgi Qıtay, Mısır, Greciyadagı mekteplerde hám orta ásir mekteplerinde balalar gruppalanıp oqıtıladı. Biraq bul gruppalap oqıtıwdıńy eń dáslepki tómengi forması edi. Toparlar ózgeriwsheńyedi, bilim dárejesi, aqılı, jası hár qıylı dárejede ósken balalar bir toparda oqıytugın edi. Hár bala oqıtıwshı talap etken materiallardı ústirtin yadlaw hám kóp tákirarlaw jolı menen ózbetinshe úyrenetugın edi. Bul mektepte toparlap oqıtıw elementleri mısalı, qosıqtı,duwa yaki quran tekstlerin bir waqıtta birgelikte yadlaw bolǵan, biraq olarda toparlap oqıtıwdıń málim shólkemlestiriwshilik formaları islep shıgılmaǵan edi. Oqıtıwshı óz bilgeninshe is alıp barǵan, oqıtıwdıń shólkemlestiriwshililik formaları haqqında oǵan belgili bir tiykargı usınıs, másláhátler berilmes edi.
Balalardı toparlap oqıtıwdıń joqargı forması klass-sabaq sisteması XVIı-ásir baslarında Ukrainanıń tuwısqanlar mektebi dep atalǵan sol dáwir ushın esaplanǵan bazı bir mekteplerinde payda boldı. Ya.A. Komenskiy «Ullı didaktika (1632) « shıǵarmasında oqıw sabaqların topar formasında uyımlastırıp olarda hár jılı hám hár bir oqıw kúni bir waqıtta baslawdı, hár bir sabaq ushın málim waqıt belgilewdi, sabaqlar arasında tánepis bolıwın, toparlarda balalardıńjası, sanı, bir qıylı bolıwın , materiallardı bir qıylı izbe-izlikte úyreniwin, oqıw sabaqların málim shólkemleskenlik formada alıp barılıwı, oqıwshılar dıqqatın bir orayǵa torlaw, oqıtıwshınıń túsindiriwi, túsindiriw barısında hám sonınan sawallar beriw, oqıw materialları mazmunın qalay ózlestirgenligin kózden ótkeriw (kontrol etiw) formasında ótkeriwdi támiyenlew zárúr ekenligin teoriyalıq jaqtan támiyenlep berdi. Toparlıq shınıgıwlardıńbunday forması klass-sabaq sisteması atın alıp hár qıylı mekteplerge tarqaldı, bekkemlendi. Bul jetilisken formada házir de qollanılmaqta.
Ya.A. Komenskiyden soń oqıtıwdı shólkemlestiriwdińbasqa formaları da usınıs etildi. Angliyada XVIıI-ásir aqırı XIX-ásir baslarında jasaǵan Bel hám Lankaster tárepinen jaratılǵan oqıtıw sisteması klass-sabaq sistemasınıń ózgertilgen forması edi. Bel-Lankaster sistemasında bir muǵallim topardagı qábilietli oqıwshılar járdeminde birneshe júz balanı oqıtqan. Járdemshi oqıwshılar oqıw materiallarınıń mazmunın oqıtıwshıdan esitip keyninen onı basqa toparlardıń oqıwshılarına aytıp bergen. Oqıtıwdıńbul forması kóp uzamay qollanıwdan qaldı. Usıǵan usaǵan woqıtıwdı shólkemlestiriw formaları Islam pedagogikasında da boldı. Biraq wolarda sabaq-sabaq sisteması bolmadı. Oqıw bir waqıtta baslanbadı, tánepis erkin tárbiya principinde boldı.Jas, aqıl ayırmashılıgı yesapqa alınbadı. Bazıda máwsimlik boldı. Individual formada da alıp barıldı.
Klass-sabaq sisteması tar mánistegi mazmunda mınadayanıqlamaǵa iye.
Klass-jası hám bilimi tárepinen birdey yamasa óz-ara jaqın bolǵan málim oqıwshılar toparı.
Sabaq-tikkeley muǵallimnińbasshılıgında málim oqıwshılar toparı menen alıp barılatugın woqıw shınıgıwların ańlatadı. Sabaq woqıw jumıslarınıńtiykargı shólkemlestiriwshilik forması. Házir mekteplerimizde klass-sabaq sisteması tiykarınan mınaday shólkemlestiriwshilik formalarında alıp barıladı. Hár bir klass jası hám bilimine baylanıslı bir qıylı dárejedegi yamasa óz-ara jaqın bolǵan balalardıńturaqlı toparına iye boladı. Sabaq shınıgıwları tiykarınan 45 minutqa mólsherlengen bolıp turaqlı raspisanie arqalı alıp barıladı. Sabaq muǵallim hám oqıwshılardıńaktiv iskerliginińbirligine tiykarlanıp, tikkeley muǵallimnińbasshılıgında kollektiv hám individual formada alıp barıladı. Sonday-aq sabaq ótilip atırǵan materialdıń mazmunına qarap túrli metod penen alıp barıladı hám bilim beriw sistemasınıńbir bólimi sıpatında juwmaqlanǵan bilim beredi hám náwbettegi bilimlerdi ózlestiriw ushın zamin dóretetugın etip uyımlastırıladı.
Biraq mekteplerimizdińházirgi zaman rawajlanıwında bilim beriw processi tek bir formada klass-sabaq formasında yemes al basqa formalarda da alıp barıladı.
Usı sebepli mekteplerimizde alıp barılatugın sabaqtı shólkemlestiriw formaların yeki túrge bolıw múmkin. Bular: klass-sabaq formasında alıp barılatugın shınıgıwlar hám praktikalıq tájiriybe jumısları formasında j rgiziletugın isler. Bul eki formada shólkemlestiriletugın oqıw shınıgıwları bir qatar talaplarǵa juwap beriwi lazım. Bul sabaqqa bolǵan ulıwma talaplardıń tiykargı mazmunına mınalar kiredi:
a) Hár bir sabaq málim bir maqsetti ámelge asırıwǵa qaratılǵan hám puxta jobalastırılǵan bolmagı lazım.
b) Hár bir sabaq bekkem ideyaǵa siyasiy baǵdarǵa iye bolıwı tiyis.
v) Hár bir mabaq turmıs penen biyǵárez jámiyet qurılısı praktikası
menen baylanıslı bolıwı zárúr.
g) Hár bir sabaq túrli metod metodikalıq priem hám qurallardan keń
jáne ónimli paydalanǵan halda alıp barılıwı kerek.
d) Sabaqqa ajıratılǵan hár bir saǵattı únemlep, odan nátiyjeli
paydalanıw lazım.
ye) Hár bir sabaq muǵallim hám oqıwshılardıń aktiv islesiwin
támiyenlewi tiyis.
ye) Sabaqta oqıwshılardıń qunt penen islewin payda etetugın bekkem tártip ornatılǵan bolıwı zárúr.
j) Hár bir sabaq oqıwshılardıń ózbetinshe is alıp barıwın ámelge
asırıwǵa qaratılıwı kerek.
z) Sabaq processin pútkil klass penen jalpı alıp barıw menen birge hárbir oqıwshınıńindividual ayırmashılıqların esapqa alıp júrgiziw lazım.
Bir saatlıq sabaqqa mólsherlengen programma materiallarınıńmazmunın bayan etiw didaktikalıq maqset hám talaplarǵa muwapıq túrde shólkemlestirilgen shınıgıw túri sabaq tipi dep ataladı. Basqasha aytqanda woqıwshılardı bilim, kónlikpe hám uqıplılıqlar menen qurallandırıwda shınıgıw islerinińtiykargı bólegin (sabaq saatınıńkópshilik bólegin) óz-ishine alǵan sabaq forması sol sabaqtıńtipin payda yetedi.
Házirgi mektebi bilim beriw sistemasında yeńkóp qollanılatugın sabaq tipleri mınalardan ibarat:
1. Jańa bilimlerdi bayan yetiw sabagı.
2. Ótilgen materiallardı bekkemlew sabagı.
3. Oqıwshılardıńbilim, kónlikpe hám uqıplılıqların tekseriw
sabagı.
4. Qaytalawshılıq, ulıwmalastırıwshılıq hám kirisiw sabaqları.
5. Aralas sabaq (joqarıdagı sabaq tiplerinińbir neshesin birge
qollanıw)
Málim sabaq tipi menen alıp barılatugın shınıgıwlarda ekinshi yamasa úshinshi bir sabaq tipinińelementleri bolıwı múmkin. Mısalı, mekteplerde jiyi qollanılatugın sabaq tiplerinińbiri jańa bilimlerdi bayanlaw. Bul sabaq tipi mınaday bolıp dúziledi:
a) Jańa bilimlerdi bayan yetiw
b) Jańa bilimlerdi bekkemlew
v) Jańa bilimler ústinde shınıgıw wótkeriw
g) Jańa bilimlerge baylanıslı úy wazıypaların tapsırıw t. b.
Demek sabaq bastan-ayaq bir sabaq tipi menen alıp barılmaydı. Málim sabaq tipi meen is alıp barılǵanda basqa bir sabaq tipi elementleri tiykargı sabaq tipinen worın alıwı hám tiykargı sabaq tipiniy str
ukturasın shólkemlestiriwi múmkin. Demek sabaq strukturası sabaq tipinińdúzilisin wonıńbólimlerin ańlatadı.
Biraq sabaq tipleri dúzilisindegi hárqanday bólim didaktikalıq priem sabaq strukturası bola bermeydi. Wol woqıtıw metodı menen baylanısqanda ǵana sabaq strukturasın payda yete aladı.
Yaǵnıy sabaq strukturasınıńwózgeriwi menen sabaqtı alıp barıw metodı da wózgeredi. Usılay yetip sabaqtıńbul bólimine kelip sabaqtıńforması da, metodı da wózgerip, jańalanadı. Bunıńmenen sabaqtıńjańa basqıshı, jańa sabaq etapı baslanadı. Sabaq strukturasınıńbirinen yekinshisine wótiwi hám usı arqalı sabaqtıńforması jáne metodlprınıńwózgeriwi sabaq etapı dep ataladı. Mısalı aralas sabaq tipiniństrukturası.
1. Shólkemlestiriw
2. Úy wazıypaların sorap tekserip kóriw
3. Jańa materiallardı bayan yetiw
4. Jańa materiallardı bekkemlew
5. Úy wazıypaların tapsırıw sıyaqlı strukturaǵa iye.
Bunda úyge tapsırmanı soraw, tekserip kóriw, sabaq strukturasınıńyekinshi bólimi, sabaqtıńyekinshi etapı yesaplanadı.t. b.
Joqarıda aytılǵan sabaq tiplerinińbarlıgı wóz strukturasına iye bolǵanınday málim etaplarǵada ajıraladı.
Á d e b i ya t l a r
1. Ózbekistan Respublikası «Bilimlendiriw haqqında» Nızamı. T- 1997 j.
2. I.A.Karimov. «Barkamol avlod Ózbekiston taraqqietining poydevori»T- 1997j.
3. R.Mavlanova, U. Turaeva Q.Xolqberdiev. Pedagogika. T-2001j.
4. A.Zunnunov, M.Xayrullaev. Pedagogika tarixi. T-2000 j .
5. N.Haybullaev. Pedagogika. Lekciyalar teksti. T - 2000 j.
6. Q.Qosnazarov, A.Paziylov, A. Tilegenov., Pedagogika. “Bilim”., Nókis-2009
7.Hasanbaeva O. Ta`rbiyalıq isler metodikası.T.1996.