Matematika oqíTÍw metodikasí

Oqıwshılardı 
EMM 
ǵa 
úyretiw 
jolları 
mazmunı 
tómendegilerden ibarat: 
1. Oqıwshılardıń belgili qásiyetke iye bolǵan real obyektler, 
jaǵdaylardı izlewge baǵdarlanǵan jumısları shólkemlestiriledi, bunda 
bul qásiyet real obyekt, jaǵday kórinisindegi úlgi quralında yamasa 
átirap-ortalıqtan bul úlgilerdi tabıw múmkin bolǵan ulıwma kórsetpe 
menen beriliwi múmkin. 
2. Oqıwshılardıń bul obyektler, jaǵdaylardıń modellerin jasaw 
boyınsha iskerligi shólkemlestiriledi. Modellerdiń ulıwmalasqanlıq, 
abstraktlasqan dárejesi áste-aqırın artıp barıwı kerek. Bul basqıshtıń 
aqırında oqıwshılar matematikalıq til quralları (sanlar, háripler, 
ańlatpalar hám t.b. ) menen, yamasa grafikalıq qurallar (sxemalar, 
sızılmalar, diagrammalar) menen ańlatılǵan modellerdi payda etedi. 
3. Payda etilgen modellerdi oqıwshılar empirikalıq (vizual, 
ústpe-úst qoyıw, ólshew hám t.b.) izertleydi. Modellerdiń qásiyetleri 
anıqlanadı. Bul anıqlama analizlenedi: onnan kerekli bolmaǵan, 
paydasız sózler shıǵarıladı, eki jaqlama mazmunlılıq joǵatıladı. 
Basqa tárepten, qásiyetler diziminiń ózi de usı kórinis boyınsha 
qısqartıladı: tek barlıq qaralıp atırǵan modeller iye bolǵan qásiyetler 
ǵana qaldırıladı. 
Oqıwshılar qaralıp atırǵan kópliklerdiń elementleri ushın 
ulıwma bolǵan barlıq qásiyetlerdi qanaatlandıratuǵn modeldi dúzedi. 
Bul model matematikalıq til járdeminde anıqlanadı. 
Oqıwshılardı EMM dı úyretiw usılın anıq mısallarda kórsetemiz. 
61

---

9-§.
 
BASLAWÍSH KLASLARDA TIYKARǴÍ 
MATEMATIKALÍQ TÚSINIKLERDI QÁLIPLESTIRIWDIŃ 
INTERAKTIV METODLARÍ 
1. Tiykarǵı matematikalıq túsinikler haqqında 
Baslawısh 
klaslarda 
matematika 
oqıtıwdıń 
tiykarǵı 
wazıypalarınan biri oqıwshılarda tiykarǵı matematikalıq túsiniklerdi 
qáliplestiriw bolıp esaplanadı. 
Túsinik – bul predmet kóplikleriniń kerekli, ulıwma belgileri 
haqqındaǵı pikir bolıp esaplanadı. Túsinik oqıwshılarda predmet 
hám haqıyqıy álem hádiyseleriniń sezim obrazları bolǵan 
kózqaraslardı ulıwmalastırıw tiykarında kelip shıǵadı. 
Máselen: tuwrımúyeshlik formasına iye bolǵan hár qıylı 
predmetlerdi – taxtasha, qaǵaz beti, stol ústi, gerbish yamasa shırpı 
qutısı hám usıǵan uqsaslar, dene, muskul sezimleri arqalı sezip 
biliw, oqıwshılar tuwrımúyeshlik haqqında anıq túsinikke iye boladı. 
Bul predmetlerdiń qanday materialdan tayarlanǵanlıǵın olardıń 
awırlıǵı, reńi hám basqa qásiyetlerin itibarǵa almay, bul túsiniklerdi 
salıstırıp oqıwshı onıń ulıwma, kerekli qásiyetlerin ulıwmalastıradı. 
Bul tegis figuralarda 4 tárep, 4 tuwrı múyesh bar ekenin anıqlaydı. 
Bul mısaldan kórinip tur, geometriyalıq túsiniklerdiń qáliplesiw 
usıllarınan biri qaralıp atırǵan predmetler kópligine sáykes bolmaǵan 
hár qıylı belgilerdi shıǵarıp taslap, ulıwma, kerekli belgilerdi 
alıwdan ibarat. 
Bunda 
oqıwshılar oqıtıwshı basshılıǵında ayırım dara 
kórinislerden baslap tegis geometriyalıq figuralar kópligin qarawı 
múmkin. 
Kvadrat – tuwrımúyeshlik – parallelogramm – dúńki 
tórtmúyeshlik – qálegen tórtmúyeshlik yamasa kerisinshe. 
Barlıq tórtmúyeshlikler kópliginen bólim kópligi bolǵan dúńki 
tórtmúyeshliklerdi ajıratıw, bunnan bolsa onıń bólegi bolǵan 
parallelogramm, onnan tuwrımúyeshlik hám aqırında kvadrattı 
ajıratıw múmkin. 
Bul túsinikler arasında baylanıs túsinikler anıqlamasında onıń 
jaqın túri hám kórinisi parıqların kórsetiw menen ańlatıw múmkin. 
Máselen: kvadrattı barlıq tárepleri teń bolǵan tuwrımúyeshlik 
sıpatında táriplew múmkin. Tuwrımúyeshlik – barlıq múyeshleri teń 
62

---

parallelogramm sıpatında, parallelogrammdı bolsa – qarama-qarsı 
tárepleri parallel dúńki tórtmúyeshlik sıpatında táriplew múmkin.
Kórsetilgen usıl menen túsiniklerdiń qáliplesiwinen tısqarı 
predmetler arasındaǵı qatnastı anıqlaw hám bar. 
Máselen: geometriyalıq figura túsinigi joqarıdaǵı usıl menen 
payda bolıwı múmkin emes. 
Basqa matematikalıq túsinikler qaralıp atırǵan obyektler 
arasındaǵı qatnaslardı ornatıw menen qáliplesedi. 
Máselen: kesindiniń uzınlıǵı túsinigi kesindilerdiń ekvivalentlik 
qatnasların ornatıw (ústpe-úst qoyǵanda sáykes túsiwshi kesindiler 
ekvivalent delinedi). 
Kesindiniń uzınlıǵın ózara ekvivalent bolǵan kesindiler 
klasında xarakterleytuǵın ulıwmalıq bolıp esaplanadı. «Natural san» 
túsinigi de shekli kóplikler arasında ekvivalent qatnaslar ornatıw 
arqalı payda etiledi. Natural san shekli kópliklerdi xarakterlewshi 
ulıwmalıq sıpatında qaraladı.