Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Suv omborlari va ularning gidrologik rejimi
Qadimdan odamlar daryolar, soylar suv resurslaridan samarali foydalanish maqsadida suv omborlari qurganlar. Suv omborlarining gidrologik rejimi ularning suv sathi, suv balansi, harorati, gidrokimyoviy va gidrofizik ko’rsatkichlarining vaqt bo’yicha o’zgarishida aks etadi. Quyida ularning har biri ustida alohida to’xtalib o’tamiz.
Suv sathi rejimi. Suv omborlarining suv sathi inson tomonidan, ma’lum maqsadlarni ko’zlagan holda, boshqarib turiladi va uning vaqt bo’yicha o’zgarishi (tebranishi) quyidagi omillarga bog’liq:
- suv ombori kosasining o’lchamlariga va shakliga;
- suv omborining daryo oqimini tartibga solishi bo’yicha qaysi turga mansubligiga;
- suv omborining suvga to’lish va suvdan bo’shash tezligiga;
- sug’orishga va boshqa maqsadlar uchun olinadigan suvning oz yoki ko’pligiga;
- gidroelektr stantsiyalarning ishlash tartibiga;
- to’g’onning quyi qismida sanitariya holatini saqlash uchun, kema qatnovi uchun zarur bo’lgan chuqurlikka va hokazo.
Yuqorida sanab o’tilgan omillarga bog’liq holda suv omborlarida suv sathining davriy o’zgarishi turlicha bo’ladi (9-rasm).
Har qanday suv omborini loyihalashda va ulardan amalda foydalanishda bir qancha xarakterli suv sathlari nazarda tutiladi. Ular quyidagilardan iborat (12.5 - rasm):
- me’yordagi suv sathi;
- foydasiz hajmning suv sathi. Nisbatan yirik bo’lgan suv omborlarida ma’lum miqdordagi suvdan amalda foydalanish imkoni bo’lmaydi. Bu suv miqdori foydasiz suv hajmi deyiladi;
- ishchi suv sathlari-me’yordagi suv sathi bilan foydasiz hajmning suv sathi oralig’iga tegishlidir;
- eng yuqori loyiha suv sathi. Suv omborida to’plangan suv shu sathga yetguncha uning to’g’oniga hech qanday ziyon yetmaydi.
- yo’l qo’yilishi yoki ko’tarilishi mumkin bo’lgan suv sathi. Bu suv sathini uzoq saqlash o’ta xavfli bo’lib, to’g’onning mustahkamligiga putur yetkazadi.
Suv sathlariga bog’liq holda suv omborlarining to’la suv sig’imi foydali va yuqorida aytib o’tilganidek, foydasiz hajmlardan iborat bo’ladi. Foydasiz hajmning suv sathi har ikki qismni bir-biridan ajratib turadi. Daryolar oqimini boshqarishda va undan xalq xo’jaligi maqsadlarida foydalanishda suv omborlarining foydali suv sig’imi asosiy o’rin tutadi.