Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Daryo boshi, daryoning yuqori, o’rta va quyi oqimi, quyilishi. O’zan aniq ko’rinishga ega bo’lgan va doimiy suv oqimi kuzatila boshlanadigan joy daryo boshi deb yuritiladi. Agar daryo ikki soyning qo’shilishidan hosil bo’lsa, daryo boshi sifatida ular qo’shilgan joy qabul qilinadi. Daryoning uzunligi esa katta irmoq bilan qo’shib hisoblanadi.
Har qanday daryoni, uning uzunligi bo’yicha, bir - biridan farq qiladigan umumiy belgilariga qarab, quyidagi uch qismga - yuqori oqim, o’rta oqim va quyi oqimlarga bo’lish mumkin. Tog’ daryolarining yuqori oqimlari uchun nisbatan katta nishabliklar xos bo’lib, shu tufayli suvning oqish tezligi ham ancha katta bo’ladi. Bu esa o’z navbatida o’zanda eroziya jarayonining jadal borishiga olib keladi. Daryoning o’rta oqimida uning nishabligi va suvning oqish tezligi kamayadi. Eng muhimi, daryoning suvliligi ortadi. Daryoning quyi oqimida nishablik va suvning oqish tezligi yanada kamayadi. Bu qismda tezlik kamayishi natijasida oqiziqlar cho’ka boshlaydi. Aksariyat hollarda daryoning quyi oqimida daryo uzunligi bo’yicha undagi suv miqdori kamaya boradi.

7.1-rasm. Daryo sistemasi va gidrografik to’r.
Daryoning ko’llarga, dengizlarga yoki ikkinchi bir daryoga qo’shiladigan qismi uning quyilishi deyiladi. Ko’llarga, dengizlarga quyiladigan yirik daryolarning quyilish qismida ular tarmoqlanib, o’zanning murakkab shakllari - deltalar hosil qiladi. Bu jarayonga dengiz yoki ko’ldagi suvning to’lqinla­nishi, ko’tarilishi, pasayishi va boshqa omillar sabab bo’ladi.
Qurg’oqchil hududlarda esa daryolar ba’zan quyilish qismiga yetib bormaydi. Bunda daryo suvining katta qismi bug’lanishga, o’zan tubiga shimilishga va, asosan, sug’orishga sarf bo’ladi. Ularga Turkmanistondagi Murg’ob, Tajan, O’zbekistondagi Sangzor, Qashqadaryo, Zarafshon kabi daryolarni misol qilib keltirish mumkin.
Suvayirg’ichlar, daryo havzasi va suv to’plash maydoni. Yer sirtiga yoqqan yog’inlardan hosil bo’lgan suvni ikki qarama-qarshi yo’nalishdagi yonbag’irlar bo’yicha taqsimlaydigan eng baland nuqtalarning tutashishidan suvayirg’ich chizig’i hosil bo’ladi.
Yer sharining quruqlik qismiga yoqqan yog’inlardan hosil bo’lgan yuza suvlarni jahon suvayirg’ich chizig’i quyidagi ikki yo’nalishda taqsimlaydi: