Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Yer usti va yer osti suvlari orasidagi o’zaro bog’liqlik
Yer usti suvlari, jumladan, daryolar, ko’llar, suv omborlari bilan yer osti suvlari orasida o’zaro bog’liqlik mavjud. Gidrologiya fani nuqtai-nazaridan qaraladigan bo’lsa, yer osti suvlari daryolar o’zanida yil davomida suv oqishini ta’minlaydigan asosiy to’yinish manbalaridan biridir.
Daryolarning yer osti suvlari hisobiga to’yinishi bo’yicha dastlabki tasnifi V.I.Kudelin tomonidan ishlab chiqilgan. Shu tasnifga asosan, to’yinish grunt suvlari va artezian suvlari hisobiga bo’ladi. O’z o’rnida grunt suvlari bilan to’yinish mavsumiy va doimiy to’yinishlarga bo’linadi. Doimiy grunt suvlari oqimi daryolarning asosiy to’yinish manbalaridan biridir (7.3-rasm).
Yer osti suvlarining joylashish sharoitiga, turiga, iqlim omillariga va daryolarning gidrologik rejimiga bog’liq holda yer osti suvlarining yer usti suvlari hisobiga to’yinishi va, aksincha, yer usti suvlarining yer osti suvlaridan to’yinishi hollari kuzatiladi. Bunday bog’liqlik gidravlik bog’lanish deb ataladi.
Qayd etilgan holatga bog’liq holda quyidagi uch xil ko’rinish bo’lishi mumkin:
1) gidravlik bog’lanish mavjud emas;
2) doimiy gidravlik bog’lanish mavjud;
3) muvaqqat gidravlik bog’lanish mavjud.
Ushbu bog’lanish sxemasini 17-rasmdan yaqqol ko’rish mumkin. Masalan, 17, g - rasmda yer osti va yer usti suvlari orasida gidravlik bog’lanishning yo’qligi havzaning geologik tuzilishi va suv o’tkazuvchi qatlamlarning xarakteri bilan aniqlanishi ko’rsatilgan. 17, d-rasmda daryolar yil bo’yi yer osti suvlarini qabul qilishini, 17, ye-rasmda esa daryolar butun yil davomida yer osti suvlarini to’yintirishini ko’rish mumkin.
Daryolar tog’oldi va tog’lar orasidagi tekisliklarga chiqqanda yer osti suvlari daryolarni emas, balki daryolar yer osti suvlarini to’yintiradi. Farg’ona, Surxondaryo, Toshkent, Zarafshon artezian havzalarida daryo suvlarining 40-50 foizi yerga shimilib ketadi. Lekin tekislikka kelganda bu suvlarning qariyb hammasi yana yer yuzasiga qaytadan chiqadi.