Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Daryoning nishabligi deb, uning o’rganilayotgan qismidagi balandliklar farqini shu qism uzunligiga bo’lgan nisbatiga aytiladi:
,
bu yerda: bo’lib, daryoning o’rganilayotgan qismidagi balandliklar farqi, km da; L-daryoning shu qismi uzunligi, km da. Nishablik o’lcham birligiga ega emas, lekin ayrim hollarda promilda(‰), ya’ni balandlikning daryoning har 1000 m uzunligiga to’g’ri keladigan o’rtacha pasayishi ko’rinishida ifodalanadi.
Daryo nishabligi, asosan joyning relefiga bog’liq bo’lib, uning energiyasi miqdorining ko’rsatkichidir. Tog’ daryolarida nishablik katta bo’lgani uchun ular katta energiya manbalariga ega.
Daryo havzasining shakl va o’lcham ko’rsatkichlari. Daryolar havzalari bir-birlaridan shakllari, o’lchamlari va boshqa belgilari bilan farq qiladi. Ularni quyidagi ko’rsatgichlar orqali ifodalash mumkin:
- daryo havzasining maydoni;
- daryo havzasining uzunligi;
- daryo havzasining kengligi;
- daryo havzasining simmetriklik darajasi;
- daryo havzasining o’rtacha balandligi;
- daryo havzasining o’rtacha nishabligi.
Daryo havzasining maydoni (F) ni aniqlash uchun dastlab u kartada suvayirg’ich chiziqlari bilan chegaralab olinadi. So’ng, masshtab hisobga olingan holda, planimetr yoki o’lchov katakchalari (paletka) yordamida uning maydoni aniqlanadi. O’lcham birligi - km².
Daryo havzasining uzunligi (L_h) daryoning quyilish joyidan suvayirg’ich chizig’ida eng uzoqda joylashgan nuqtagacha bo’lgan masofani tutashtiradigan to’g’ri chiziqning km da aniqlangan uzunligiga tengdir.
Daryo havzasining eng katta (V_max) va o’rtacha (V_o’rt) kengliklari bir-biridan farq qiladi.
Havzaning eng katta kengligi daryo havzasining eng keng joyidan havza uzunligini ifodalaydigan chiziqqa nisbatan o’tkazilgan perpendikulyarning uzunligidan iboratdir.
Havzaning o’rtacha kengligi esa quyidagi ifoda yordamida hisoblab topiladi: