Ma’ruza №2 Konni ochish va ruda konlarini tayyorlash asoslari Reja

Asosiy gorizont laxmlarining joylashishi

Juda yupqa ruda tanalarini qazib olishda shtreklarni ruda tanasi bo’yicha, shuningdek ruda tanasi yotgan yoki osilib turgan yon tomondagi tog’ jinslari bo’ylab o’tish mumkin. Eng ko’p qo’llaniladigan usul shtreklar ruda tanasi bo’yicha o’tilishidir.

Qalin konlarda tashuvchi shtreklar odatda yon tomonlarga bog’liq ravishda tanlandi.Qalinligi yuqori bo’lgan konlarda asosiy gorizontda ortlar bilan bir-biriga bog’langan bitta yoki bir nechta shtreklar o’tiladi. Ayrim hollarda, asosan, mustahkam bo’lmagan rudalarda ko’taruvchi shtreklar tog’ jinsining yon tomonidan o’tadigan maydonli tayyorlash qo’llaniladi.

Vosstayushiylar ruda tanasidan asosiy laxmlarni o’zaro va shamollatish gorizontlari bilan bog’lash uchun o’tiladi

Ma’ruza № 3

Kon laxmlarining mustahkamlagichlari
Reja:

1. 
   Kon bosimi
   
2. 
   Mustahkamlagich materiallar
   
3. 
   Kon laxmlari mustahkamlagichlarining konstruksiyalari
   

Tog’ jinslari o’z holida ya’ni massiv butun holida muvozanat holatida bo’ladi. Kon laxmlari o’tilganda ana shu muvozanat buziladi va tog’ jinslari yangi holatdagi muvozanatga o’tishga harakat qilib, laxm atrofida deformatsiyalanadi. Kon laxmlarini o’rab turgan massivda vujudga keladigan kuch kon bosimi deyiladi.

Ko’ndalang kesim yuzasi katta bo’lmagan laxmlarda ularni o’rab turgan jinslar juda mustahkam bo’lgan bir qancha hollarda ular uzoq vaqt davomida mustahkamlagichsiz turishi mumkin. Tog’ jinslari hamma joyda mustahkam bo’lmagan va laxm ko’ndalang kesim yuzasining yetarli darajada katta bo’lishi oqibatida laxm chetlari kon bosimi ta’sirida deformatsiyalanishi va yoriqlar hosil bo’lishi mumkin. Yoriqlar kattalshib borishi borishi bilan tog’ jinslarining qatlamlashishi yuz beradi va ulardan alohida bo’laklar ajralib tusha boshlaydi. Bu hol o’pirilishga olib kelishi mumkin.

Laxmning berilgan shaklini va o’lchamini saqlab qolish maqsadida mustahkamlagichlar o’rnatiladi.

Laxmni o’rab turgan jinslarning deformatsiyalanishiga sabab bo’luvchi massiv holatining kuchlanishi o’zgarishi bir qancha konturlar bo’yicha chegaralanadi. Bunday konturlar chegarasida yotgan tog’ jinslari berilgan laxmning ta’siriga tushmaydi.

Tog’ jinslarining mustahkamligiga laxmga kerakli o’lcham va shakl berish orqali, shuningdek unga mos mustahkamlagich tanlash orqali erishish mumkin. Kon bosimining yuzaga kelish xarakteri va kattaligi turli xil bo’ladi va u tog’ jinslarining yotish sharoiti va fizik-mexanik xususiyatlariga, kon laxmlarining ko’ndalang kesim yuzasi o’lchamlari va shakliga va boshqa bir qator omillarga bog’liq bo’ladi.

Tog’ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari

Tog’ jislarini qattiq, plastik, sochma va suzuvchi tog’ jislariga bo’lish qabul qilingan. Qattiq tog’ jinslari molekulyar tortib turuvchi va titrash kuchlari bilan o’zaro bog’langan mineral qismlardan tashkil topgan.

Tog’ jinslarining ularda o’tkir uskunalarning harakatiga ko’rsata oladigan qarshiligi bilan ifodalanuvchi xususiyati qattiqlik deyiladi. Qattiqlik darajasi tirnash, parmalash, silliqlash, namunalar bilan urish, so’nuvchi tebranishli mayatnik metodlari va boshqa usullar orqali aniqlanadi. Tog’ jislarining sinuvchanlikka va plastic deformatsiyaga qarshilik ko’rsatish xususiyati mustahkamlik deyiladi. Tog’ jinslarining siqilgandagi, bukilgandagi va cho’zilgandagi mustahkamliklari turlicha bo’ladi.

Tog’ jinslarining mustahkamligi prof. M.M. Protodyakonov shkalasidagi mustahkamlik koeffitsiyenti bilan baholanishi mumkin.

Tog’ jinslarini M.M. Protodyakonov shkalasi orqali tasniflashdan boshqa mustahkamlikni tasniflash usullari ham mavjud. Tog’ jinslarining ularning qismlarini massivdan olib qo’yishga qarshilik ko’rsatish xususiyati qayishqoqlik deyiladi. Tog’ jinslarining tashqi ta’sir natijasida o’z shaklini o’zgartirishi va ta’sir to’xtatilgandan keyin o’z holatiga qaytish xususiyati elastiklik deyiladi. Tog’ jislaridagi yoriqlar va g’ovaklar hajmining jinslarning butun hajmiga nisbati g’ovaklik deyiladi. G’ovaklik natijasida jinslarning o’zida suv saqlash qobiliyati namlik deyiladi. Namlik va suv o’tkazuvchanlikning katta ta’siri yoriqlikni keltirib chiqaradi.

Tog’ jislarining qattiqligi deb uning massasining hajmiga nisbatiga aytiladi.

Tog’ jinslarining plastikligi deb tashqi kuch ta’sirida o’z shaklini o’zgartirishi va ta’sir olib tashlanganidan keyin ham olingan shaklini yo’qotmaslik qobiliyati. Ma’lum bir bosimda barcha tog’ jinslari plastic bo’la oladi. Tng plastic tog’ jinslari gillar hisoblanadi.

Sochma tog’ jinslari o’zida kattaligi va shakli bo’yicha bir xil yoki bir xil bo’lmagan mineral qismlarni saqlaydi, ular bir-biri bilan ichki tortishish kuchi orqali bog’lanmagan bo’ladi. Sochma tog’ jinslariga qum va graviy misol bo’ladi.

Suzuvchi tog’ jinslari deb bir-biri bilan bog’liq bo’lmagan o’zida suv saqlagan tog’ jinslariga aytiladi.

Suzuvchanlik xususiyatini gilli qismlar bilan aralashgan qumlar, suyuqlangan gillar va qumlar o’zida saqlaydi.

2. Kon mustahkamlagichlarini tayyorlashda ham sanoat qurilishlarida ishlatiladigan materiallar qo’llaniladi.

Yog’och materiallari. Kon laxmlarini mustahkamlashda qorag’ay, qora qarag’ay, oq qarag’ay, eman, zarang va boshqa daraxtlarning yog’ochlari qo’llaniladi. Yo’och materiallari ikki xil ko’rishda qo’llaniladi: aylana ya’ni silindr shaklidagi yog’ochlar va ishlov berilgan, tekis shakldagi yog’ochlar. Aylana yog’ochlar shaxta svollari va shurflar uchun mustahkamlagich tayyorlashda, shuningdek boshqa kon laxmlari uchun mustahkamlagich ramalarini yasash uchun qo’llaniladi. Tekis shakldagi yog’ochlar (pilomaterial) esa asosan yordamchi maqsadlar uchun ishlatiladi. Pilomateriallar plastina (arralangan), brus, doska, bukilgan va boshqa turlarda bo’lishi mumkin.

Gorizontal kon laxmlarining qarag’aydan yasalgan mustahkamlagichlari 1 yildan 5 yilgacha xizmat qila oladi. Xizmat muddatini uzaytirish uchun ular maxsus tarkibli antiseptiklarda shimdiriladi. Antiseptiklar sifatida xloridli rux , natriy ftoridi va kremniyli natriy qo’llaniladi. Shimdirishning ikki usuli mavjud: issiq-sovuq vannalarda va bosim ostida shimdirish. Bunday hollarda yog’ochlarning xizmat qilish muddati taxminan uch barobar oshadi.

Mustahkamlagich yog’ochlarning o’lchamlari ГОСТ bilan aniqlanadi. Aylana yog’ochga uzunligi 0.5 – 5 m, diametri 7-26 sm bo’lgan ustunlar va uzunligi 4 – 7 m, diametric 16 sm va undan yuqori bo’lgan xodalar kiradi.

Metall. Kon laxmlarini mustahkamlash uchun ma’lum bir shaklga keltirilgan va turli navli po’lat, cho’yan, kon sanoati uchun tayyorlangan po’lat, shuningdek bolt, gayka va boshqalar qo’llaniladi. Cho’yanlar tyubinglar, cho’yan ramalar tayyorlashda foydalaniladi. Metal mustahkamlagichlarning shakllari, o’lchamlari GOST ga muvofiq aniqlanadi.

Ulovchi moddalar havoli va gidravlik bo’ladi. Havoli ulovchi moddalar deb, o’z mustahkamligini faqatgina havoda saqlaydigan aralashmalarga aytiladi. Havoli ulovchi moddalar kon lamlarini mustahkamlashda deyarli qo’llanilamaydi. Gidravlik ulovchi moddalar deb, o’z mustahkamligini nafaqat havoda balki suvda ham yo’qotmaydigan moddalarga aytiladi.

Mustahkamlagichlar sifatida gidravlik sementlar: portlandsement, alyuminiy oksidli sement, kengayadigan sementlar ishlatiladi. GOST ga muvofiq sementning 6 ta markasi bor: 200, 250, 300, 400, 500 va 600. Portlandsement klinkerni juda maydalab olinadi. Portlandsementning asosiy kamchiligi agressiv suvga bardosh berolmasligidir.

Alyuminiy oksidli sement alyuminiy oksidini kuydirib, ohak yoki gil qo’shib olinadi. Bu tur sement portlandsementdan tarkibida alyumiy oksidi va temir oksidining ko’pligi ohak va kremniy oksidining kamligi bilan farqlanadi. Ayuminiy oksidli sement yuqori mustahkamligi, tez qotishi va mineral suvlarga bardosh bera olishi bilan xarakterlanadi va eng mas’uliyatli joylarda qo’llaniladi.

Kengayadigan sementlar alyumiy oksidli sement, gips va yuqori asosli kalsiy gidratining aralashmasidan olinadi. Ular gidroizolyatsion maqsadlarda ishlatiladi.

Beton sun’iy qurilish materiali hisoblanib, sement, suv va boshqa qo’shimchalarning aralashmasi qotirilishidan olinadi. Qo’shimchalar sifatida kvarsli qum, graviy va mayday toshlar qo’llaniladi.

Betondagi sementning miqdoriga qarab, ular qalin – 1 м³ betonda 250 kg sement, o’rtacha - 1 м³ betonda 200 – 250 kg sement, yupqa - 1 м³ betonda 200 kg dan kam sement.

Temirbeton beton bilan to’ldirilgan metal armatura bo’lan qurilish materiali hisoblanadi. Kon laxmlarini mustahkamlash uchun ko’pincha yig’iladigan temirbeton konstruksiyalari ishlatiladi.

Sun’iy toshlar. Hozirgi vaqtda kon laxmlarini mustahkamlash uchun g’isht qo’llanilmaydi. Ko’proq betonitlar qo’llaniladi. Betonitlar betondan, shlakabeton va yongan tog’ jinslaridan tayyorlanadi. Ular ponasimon va qo’g’ri burchakli parallelepiped shaklida bo’ladi. Betonitlar joyida tayyorlanadigan betonlardan mustahkamroq bo’ladi. Xizmat qilish muddati juda uzoq bo’lgan kon laxmlari betonitlar bilan mustahkamlanadi.

3. 
   Mustahkamlagich deb, kon laxmlarining berilgan shakl va o’lchamlarini saqlash va tog’ jinslari o’pirilishining oldini olish uchun o’tkaziladigan inshootga aytiladi. Mustahkamlagichga texnik, iqtisodiy va texnologik talablar qo’yiladi.
   

Texnik talablarga quyidagilar kiradi: mustahkamlagich yetarli darajada mustahkam va chidamli bo’lishi kerak, havo oqimi harakatiga katta qarshilik ko’rsatmasligi kerak.

Iqtisodiy talablarga quyidagilar kiradi: mustahkamlagich tanqis materiallardan tayyorlanmasligi, qimmat bo’lmasligi va ko’p vaqt chidashi kerak.

Texnologik talablarga quyidagilar kiradi: mustahkamlagich oddiy bo’lishi va yig’ishtirilishi mexanizatsiyalashgan bo’lishi kerak.

Xizmat qilish vaqtiga ko’ra mustahkamlagichlar doimiy – kon laxmining to’liq xizmat muddatiga o’rnatiladigan va vaqtinchalik – zaboy siljishi bilan ko’chib boradigan va keyinchalik doimiysi bilan almashtiriladigan. Ba’zan birdaniga doimiy mustahkamlagich o’rnatiladi.

Mustahkamlagich materialiga ko’ra ular yog’och, metal, toshli, betonli, temirbetonli va aralash bo’ladi.

Yon tomonlardagi tog’ jinslari bilan o’zaro ta’siriga ko’ra mustahkamlagichlar qattiq va yumshoq bo’ladi.

Laxmning ko’ndalang kesim yuzasi to’g’ri burchali to’rtburchak, trapetsiyasimon, chodirsimon, poligonal, gumbazsimon, arkasimon, tuxumsimon, aylana, ellipssimon va bochkasimon bo’lishi mumkin.

Laxm ko’ndalang kesimining yuzasi elektrovoz, vagonetka va boshqa uskunalarning hajmlari, rels yo’llari soni va xavsfsizlik qoidalariga binoan laxmga keluvchi havo miqdoriga muvofiq tanlanadi.

Gorizontal va qiya konlar mustahkamlagichlari

Yog’och mustahkamlagich o’rnatishning oddiyligi, ishonchliligi va mexanik qayta ishlash oson bo’lganligi tufayli bizning mamalakatimizdagi shaxtalarda keng qo’llaniladi. Yog’och mustahkamlagichlarni qo’llaganimida laxm ko’ndalang kesim yuzasi shakli trapetsiyasimon, to’g’ri burchakli uchburchak, polygonal, aylana boshqa shaklda bo’lishi mumkin.

Trapetsiyasimon shakl eng ko’p qo’llaniladi. Mustahkamlagich butun, butun bo’lmagan va kuchaytirilgan mustahkamlash ramalaridan o’tiladi (3-rasm). Bir qator hollarda nosimmetrik shakldagi ramalar o’rnatiladi.

3 –ram. Mustahkamlash ramalari shakllari:

а – butun bo’lmagan mustahkamlash ramasi; б – butun mustahkamlash ramasi; полная крепежная рама; в – kuchaytirilgan rama; г va д – nosimmetrik rama
Metall mustahkamlagich. Metal mustahkamlagichlari konstruksiyalari shakllariga ko’ra arkasimon, trapetsiyasimon va xalqasimon bo’ladi. Eng keng tarqalgan shakl arkasimon shakldir. Arkasimon mustahkamlagich ikki, uch va besh sharnirli bo’ladi.


3.1 rasm. Yumshoq metal mustahkamlagich

3.1 – rasmda metal mustahkamlagich bilan mustahkamlangan kon laxmi ko’rsatilgan. Metall mustahkamlagichlar xizmat muddatiga qarab vaqtinchalik yoki doimiy bo’lishi mumkin. Vaqtinchalik mustahkamlagich zaboy siljishi bilan o’rnatib boriladi. Ular o’rnatishda va qismlarga ajratishda oson yig’iladigan bo’lishi kerak. Metall mustahkamlagichlar kon laxmining xizmat muddati 5 – 25 yil bo’lganda gorizontal va qiya laxmlarni mustahkamlashda qo’llaniladi.