Мантиқ илмининг предмети, асосий қонунлари. Тушунча тафаккур шакли сифатида. Режа

Етарли асос қонуни
Бизнинг олам, ундаги бирон нарса, ҳодиса ҳақидаги фикримиз чин ёки хато бўлиши мумкин. Фикрнинг чинлиги тафаккурга хос хусусият бўлиб, чин фикрлар ҳақиқатлар, деб юритилади, уларга амалий ва назарий фаолият туфайли эришилади. Чин фикрлаш тўғри фикрлашдир, тўғри фикрлаш аниқлик, равшанлик, изчиллик, зиддиятсизлик билан бир қаторда асосланганликни, исботланганликни талаб қилади. Бу нарса тафаккурнинг етарли асос қонунида ўз ифодасини топади.
Етарли асос қонуни, немис файласуфи ва мантиқшунос олим Лейбниц (1646-1716) томонидан тавсифлаб берилган. Лекин у ҳақидаги дастлабки фикрлар антик даврга мансуб бўлиб, юнон файласуфлари Левкипп (эр.ав. 500-450) ва Демокрит (эр.ав. 460-370) томонидан баён этилгани маълум. Улар ҳеч қандай нарса бирон-бир асос, сабабсиз пайдо булмайди, ҳамма нарса бирон бир асос ва зарурият туфайли юзага келади, деб билганлар. Лейбниц нуқтаи-назарича, ҳамма нарса ўз мавжудлигининг муайян асосларига эга. Ҳар бир ҳодиса ҳақидаги фикр етарли асосга эга бўлган тақдирдагина, чин бўлиши мумкин. Ўар қандай чин фикр асосланган бўлмоғи лозим. Фикрнинг асослари деганда реал ва мантиқий асослар назарда тутилади. Фикрнинг чинлиги унда воқеликнинг қанчалик тўғри акс эттирилганлигига боғлиқ. Бу нарса реал асос сифатида номланади. Лекин фикрни асослаш учун ҳар сафар инсон тажрибасига, амалиётига мурожаат қилиш шарт эмас. Етарли асос деганда мантиқий асос назарда тутилади. Инсон олам ҳақида билим ҳосил қилар экан, фақат ўз тажрибасига эмас, балки бошқалар тажрибасига ҳам таянади. Бу тажриба инсоният қўлга киритган билимларда мужассамлашган бўлади. Илмий билимлар тараққиёти туфайли қонун ва қонуниятлар, аксиомалар, тамойиллар ва бошқа билимлар ишлаб чиқилади ва улар фанлар мазмунида ифодаланади. Бу билимлар кишиларнинг одам ҳақидаги янги билимлар ҳосил қилишлари учун етарли асос вазифасини ўтайди. Демак, қандай билим асосланган бўлмоғи лозим, деганда мантиқий асос назарда тутилади. Мантиқий асосланганлик фикрлар изчиллиги, кетма-кетлиги, бир фикрнинг бошқа бир фикрдан келиб чиқиши тарзида кечади. Фикр, мулоҳаза, мушоҳаданинг чинлиги бошқа чинлиги исботланган фикрлар ёрдамида исботлаб берилади. Етарли асос қонуни: агар А фикр чин бўлса, унинг асоси В ҳам чин бўлиши керак, тарзида ифодаланади. Бунда А - фикрни, В - унинг асосини ифодалайди. Илмий тадқиқот фикрлар мужассами, изчиллигида ифодаланади, Бунда бир фикрнинг иккинчисидан, унинг ўз навбатида бошқа фикрдан келиб чиқиши илмий билиш жараёнининг узлуксиз давом этиш имкониятларини ифодалайди. Бу ҳолни мантиқда фикрлар тизимини ифодалайдиган (а-в), (в-с),,, тарзида бериш мумкин. Фикрлар билан уларнинг асоси орасидаги алоқадорлик объектив мазмунга эга, унда оламдаги реал муносабатлар акс этади...
Етарли асос қонунида нарса ва ҳодисалар орасидаги турли боғланишлар акс этади. Масалан: сабабий боҒланишлар. Сабабий богланишларни кенг маънода тушунмоқ жоиз: Асосланган фикр деганда фикрлардаги сабаб – оқибат алоқадорлиги назарда тутилади. Демак, чин билим оламдаги ва фикрдаги алоқадорликларни тўғри акс эттирган билимдир. Инсон билиш жараёнида асос сифатида илгаридан ҳосил қилинган фикрлар тизимига суяниши мумкин. Бу фикрлар тизилмасидаги айрим фикрлар асосни ифодаласа, бошқалари натижани - янги билимни ифодалайди. Шу тариқа фикрнинг тўғрилигини асослаш учун келтирилган фикрлар мантиқий асос, деб юритилади. Реал асос ҳам, мантиқий асос ҳам инсон билимларида мушоҳадалар тарзида намоён бўлади. Объектив реалликда сабабий алоқадорлик воқеалар кетма-кетлигида намоён бўлади. Дастлаб мавжуд, бирон-бир натижага олиб келадиган ҳодиса - сабаб (асос), унинг натижаси – оқибати янги фикр ҳисобланади. Айрим ҳолларда реал мавжуд сабаб ва фикрий асос (муҳокама) ўзаро бир-бирига мувофиқ келиши мумкин. Масалан: ер уст қатламининг музлаши йўл транспорт ҳодисаларининг кўпайишига олиб келади. Лекин ҳар доим ҳам сабаб ва фикрий асос ўзаро мувофиқ, келавермайди.
Аксари ҳолларда билиш жараёни ҳосил қилинган билим (натижа)ни баён этишдан шу натижанинг мантиқий асосларини келтиришга қараб боради. Мантиқнинг етарли асос қонуни бошқа турдаги муносабатларни (яккалик, махсуслик ва умумийлик, бутун ва қисм) ҳам ифодалайди. Инсон бирон-бир нарса ҳақида фикр юритар экан, умумийликдан яккаликка қараб бориш орқали шу нарса ҳақида янги билим ҳосил қилиши мумкин. Бунда умумийликка хос бўлган томонлар, қонуниятлар алоҳида нарса ва ҳодисаларга татбиқ этилади: умумийлик асосни, янги билим эса натижани ифодалайди. Асос билан натижа орасидаги ўзаро боғланиш тушунчалар, мулоҳазалар, хулосалар орасидаги боғланиш ифодаси ҳисобланади: Умумий ва якка тушунчалар, умумий ва якка мушоҳадалар, ҳосил қилинган хулосалар изчиллиги ва кетма-кетлиги тарзидаги боғланишлар бунга мисол бўла олади. Етарли асос қонунига риоя қилиш фикрнинг мантиқли, тартибли, ишонарли бўлишини таъминлайди, чин билимни асоссиз қарашлар, уйдирмалар, ақидалардан ажратиш имконини беради.
Етарли асос қонуни илмий билишда муҳим ўрин тутади. Фанлар мазмуни, қонунлари, тамойиллари, илмий қарашларнинг асосланиш натижаси бўлиб ҳисобланади. Тадқиқотчи тадқиқот объектини ўрганиш жараёнида уни ҳосил қилган реал сабаблар, унинг бошқа объектлар билан муносабатларини таҳлил қилади, илгариги билимлар мазмунидан келиб чиққан ҳолда ўз қарашларини далиллайди, мантиқий изчилликда янги хулосалар чиқаради.
Кўриниб турибдики, мантиқ қонунларини билиш ва улардан фойдаланиш илмий изланишда муҳим ўрин тутади. Чунки тадқиқотчига тўғри тафаккур қилиш, бир муҳокамадан бошқа бир муҳокамага ўтиш қоидаларини, ўз фикрларини аниқ, изчил, зиддиятсиз, асосли баён қилиш йўлларини ўргатади.
Илмий ижод ва амалиётнинг туб мақсади чин, объектив мазмунга эга бўлган билимларни ҳосил қилиш ҳисобланади. Чин билим инсондан мантиқ қонунларини билиш билан бир қаторда исботлаш ва рад этиш мантиқий усулларидан унумли фойдаланишни тақозо этади. Илмий билишнинг энг умумий хусусияти шундан иборатки, илмий изланиш натижасида қўлга киритилган билим фан соҳасидаги ютуқ деб ҳисобланиши ва фан мазмунига киритилмоғи учун мантиқий исботлаш
талабларига жавоб бермоғи лозим. Исбот ва рад этиш мантиқнинг етарли асос қонунидан келиб чиқадиган мантиқий усуллардир.
Исбот бирон-бир фикрнинг чинлигини бошқа фикрларни келтириш орқали асослашнинг мантиқий услубидир. Аристотель ўз фикрини исботлай олишни инсон тафаккурининг энг муҳим хусусияти деб билган. Қадимги Хинд мантиқшунослари (IV-V асрлар) исботлаш мантиқий усулини чуқур ўрганганлар ҳамда исботлашни қуйидагича тушунтирганлар: фикр (тезис) - асос — далил - хулоса. Тезис (фикр) исботланиш лозим бўлган фикр, асос - унинг чинлигини исботлайдиган фикр; далил - ўхшашликни, умумийликни топиш, хулоса-ҳосил қилинган янги фикр. Ал-Форобий исбот тўғрисидаги билим мантиқнинг асосини ташкил этади деб ҳисоблаган.
Оддий суҳбат, илмий мунозара жараёнида кишилар суҳбатдошлари, муҳолифларини ўз фикрларига ишонтиришга ҳаракат қилганлар ва ўз нуқтаи-назарларини ҳимоя қилганлар. Бошқа фикрни ҳақиқат эмас, деб ҳисоблаганларини рад этганлар ва бунда исбот ва рад этишнинг мантиқий усулларидан фойдаланганлар.
Инсоният тафаккури тараққиёт шундан далолат берадики, фикрнинг исботланганлик, далилланганлик даражаси унда оламдаги мавжуд нарсалар, ҳодисалар, улар орасидаги алоқадорликларнинг қанчалик тўғри ва ҳар томонлама акс этишга боқлиқ. Нарса ва ҳодисалар алоқадорлиги фикрлар алоқадорлигини келтириб чиқаради. Оламдаги ва фикрдаги алоқадорликлар ҳар доим яққол кўзга ташланавермайди. Фикрлар орасидаги алоқадорликни топа билиш ва шу асосда бирон-бир фикрнинг тўғрилигини асослаш билиш жараёнида муҳим ўрин тутади.
Исбот-исботлаш талаб этилган фикрни тўғри, ҳақиқат деб қабул қилинган фикрдан келтириб чиқариш жараёнини ифодалайди.
Исбот ўзига хос тузилишга эга: тезис, аргументлаш ва исбот этиш усуллари (демонстрация) унинг муҳим томонлари бўлиб ҳисобланади.
Тезис - исботланиши лозим бўлган фикр.
Аргумент - тезисни исботлашда қўлланиладиган тўғри фикр, ҳақиқат.
Буни исботлаш асоси, деб ҳам юритилади.
Аргументлар турли кўринишда бўлиши мумкин.
1. Аниқланган, текширилган далил ёки далиллар. Бу далиллар хилма-хил усуллар билан олиниши мумкин.
2. У ёки бу ҳодиса ҳақидаги фанда баён этилган умумлашма фикрлар.
3. Аксиома ва постулатлар. Фанлар, айниқса, математика, механика, назарий физика ва ҳоказоларда таърифлардан ташқари аксиомалар мавжуд. Аксиомалар - исбот этилиши талаб қилинмайдиган илмлар.
4. Фанда илгаридан исботланган билимлар:қонун ва теоремалар, физика, химия, биология қонунлари, математикадаги теоремалар аргумент вазифани ўтайди.
Исботлаш усулларига демонстрация, индуктив, дедуктив, бевосита ва билвосита исботлаш кабилар киради.
Билимларни ҳосил қилишда исбот билан бир қаторда рад этиш мантиқий усулидан ҳам фойдаланилади. Рад этиш ёки раддия бирон-бир фикрнинг хато эканлигини исботлашнинг мантиқий услубидир. Одатда бу усулдан бир нарса ҳақидаги қарашларда турли фикрлилик кузатилганда фойдаланилади. Рад этиш тезисга, аргументга, исботлаш усулига қарши қаратилган бўлади. Илмий ижод жараёнида мантиқ қонунлари, исбот ва рад этиш мантиқий услулларини билиш муҳим аҳамиятга зга.
Тафаккур қонунлари барқарор фикрлар орасидаги муносабатларни назарда тутади, фикрларни ўзаро тўғри боғлай олиш, бир муҳокамадан иккинчисига ўтиш ва шу асосда тўғри, ишончли фикрларни ҳосил қилиш мкониятларини яратади. Шу маънода мантиқ қонунлари янги билим ҳосил қилишнинг усули бўлиб ҳисобланади.
Оламни билиш, у ҳақда чин билимлар ҳосил қилиш, илмий тадқиқот ишларини муваффақиятли олиб бориш учун мантиқ ва унинг қонунларини билишнинг ўзи кифоя қилмайди. Оламни билиш учун - уни қандай бўлса, шундайлигича, барча алоқа ва муносабатларини ҳисобга олган ҳолда ҳар томонлама ўрганиш, нарса ва ҳодисаларда узлуксиз тарзда кечадиган ҳаракат, ўзгариш, тараққиётни ҳисобга олиш талаб этилади. Бу нарса тадқиқотчидан диалектика қонун-қоидаларини билишни, оламга диалектик тарзда ёндашишни талаб қилади. Диалектика кенг қамровли таълимот бўлиб, у оламдаги мураккаб алоқа ва муносабатлар, ўзгариш, тараққиётнигина акс эттириб қолмай, оламни билишнинг энг умумий илмий методи бўлиб ҳисобланади. Диалектика формал мантиқнинг аҳамиятини инкор этмагани ҳолда оламни, ундаги ўзгаришлар, алоқадорликлар, тараққиётни чуқур ва ҳар тарафлама тушунишга ёрдам беради.
Тафаккурга нисбатан қуйиладиган аниқлик, зиддиятсизлик, изчиллик, далилланганлик шартлари нарса ва ҳодисалардаги ўзгаришларни, тараққиётни инкор этмайди, балки бу ҳолатларнинг инсон билимларида тўғри акс этишини назарда тутади. Билишдаги зиддиятсизлик оламдаги мавжуд зиддиятларни инкор этиш эмас, нарса ва ҳодисалар моҳияти, ички алоқадорликларни тушуниш, уларга хос бўлган зиддиятларни таҳлил этишдир; зотан оламнинг бутун сиру-синоати, мураккабликлари ундаги зиддиятларда, ўзгаришларда, муайян сифат ҳолатларидан янги сифат ҳолатларига ўтишларида намоён бўлади. Олам ҳақидаги билимнинг чинлиги унинг асосланганлик даражасига боғлиқ. Шубҳасиз, бунда изчил фикр юритиш, фикрлар муносабатига таянган ҳолда бир фикрдан иккинчи бир фикрни келтириб чиқариш муҳим ўрин тутади. Лекин ҳар қандай чин билим реалликда мавжуд нарса ва ҳодисалар, улар орасидаги алоқа ва муносабатларни ўрганишдан келиб чиқади ва билимнинг тўғрилиги унинг реалликка мос келишида ифодаланади. Илмий тадқиқотлар олиб бориш жараёнида мантиқ қонунларига риоя қилиш йўли билан бир қаторда диалектик тафаккур ҳислатларига эга бўлиш муҳим аҳамиятга эга.