Мантиқ илмининг предмети, асосий қонунлари. Тушунча тафаккур шакли сифатида. Режа

Ўнинчи МАВЗУ
Мантиқ илмининг предмети, асосий қонунлари. Тушунча тафаккур шакли сифатида.
Режа:
1. Мантиқ фанининг предмети
2. Мантиқ фанининг шаклланиши ва ривожланиши.
3.Ўрта асрларда Ўрта Осиёда мантиқ фанининг ривожланиши


1. «Мантиқ» тушунчаси уч маънода қўлланади: биринчидан, у объектив реалликдаги нарса ва ҳодисалар орасидаги энг умумий, зарурий, қонуний алоқадорликлар маъносида («далиллар мантиғи», «тарихий тараққиёт мантиғи»...); иккинчидан, фикрлар алоқадорлиги ва тараққиёти маъносида («фикрлаш мантиғи», «тафаккур мантиғи»...); учинчидан, тафаккур тўғрисидаги фан маъносида («Мантиқ фани»). Биз «мантиқ» деганда, унинг сўнгги кўрсатилган маъносини назарда тутамиз. Мантиқ тафаккур тўғрисидаги фан бўлиб ҳисобланади.
«Логика» грекча «loguke» сўзидан олинган бўлиб, сўз, фикр, ақл маъноларини ифодалайди. Яқин ва Ўрта Шарқда бу фан «мантиқ» деб аталади. «Мантиқ» арабча сўздан олинган бўлиб, сўз, фикр, деган маънони ифодалайди.
Тафаккур мураккаб ҳодиса бўлиб, уни турли-туман фанлар ўрганади: физиология, кибернетика, психология, фалсафа ва бошқалар.
Физиология тафаккурнинг моддий, табиий асоси - инсон мияси фаолиятини ўрганади. Уни тафаккурнинг нерв системаси ва бош мия олий нерв фаолияти билан боғлиқлиги ҳамда қандай вужудга келиши масаласи қизиқтиради.
Кибернетика инсон мияси фаолиятининг айрим томонларини моделлаштириш имкониятлари тўғрисида баҳс юритади.
Психология тафаккурга хос психик жараёнлар, индивидуал тафаккурни ўрганади. У фикрлашни табиий жараён сифатида олиб қарайди, фикрлашнинг инсон руҳий ҳолати билан алоқадорлиги тўғрисида баҳс юритади.
Фалсафа - инсон ўз тафаккури билан оламни қай
даражада била олиши мумкинлиги муаммосига ўз диққатини
қаратади, тафаккурга инсоннинг оламга фаол муносабати
ифодаси сифатида қарайди.
Мантиқнинг ўрганиш объекти тафаккур ҳисобланади. Мантиқ бошқа фанлардан фарқли ўлароқ тафаккурни оламни билиш усули сифатида ўрганади. Мантиқ фани тафаккур шакллари, усуллари ва қонунлари тўғрисида баҳс юритади.
Мантиқ оламни билиш усули сифатида абстракт тафаккур ва унинг шакллари (тушунча, мушоҳада ва хулоса)ни, шунингдек, тафаккур жараёнида оламнинг инсон онгида акс этиш қонунлари (айният, зиддиятлик, учинчиси истисно, етарли асос)ни ўрганади.
Ҳозирги замон мантиқ фани таркибига диалектик ва формал (шаклий) мантиқ киради. Диалектик ва формал мантиқ, асосида илмий билиш мантиғи шаклланади.
Мантиқ илми тараққиётини икки босқичга бўлиб ўрганиш мумкин:
1) Аристотель асарларидан бошланган анъанавий ёки классик мантиқ; Бу формал мантиқ деб юритилади.
2) Математик (символик) мантиқ. Ҳозирги даврда мантиқ фанининг турли-туман йўналишлари мавжуд: интуитив мантиқ, конструктив мантиқ, кўп белгили (многозначная) мантиқ, модал мантиқ, релевант мантиқ ва ҳ.к.
Мантиқ фанининг ўзига хос томони шундан иборатки, олам ҳақида олинган ахборотларни тафаккур қонун-қоидалари асосида қайта ишлаш орқали, янги билим ҳосил бўлади.
Мантиқий шакллар, қонун-қоидалар умуминсоний характерга эга. Бунинг маъноси шундан иборатки, инсон қайси тилда сўзлаши, фикр юритишидан қатъий назар, барча учун умумий ҳисобланган мантиқ, талабларига, қонун-қоидаларига амал қилиши зарур. Ана шу шартга риоя қилиш олам ҳақида ҳаққоний билим ҳосил қилишга имкон беради. Мантиқий тафаккур шакллари деганда, фикрнинг тузилиши, унинг таркибий қисмларининг бир-бири билан алоқадорлиги назарда тутилади. Табиий тилда фикрлаш уч шаклда намоён бўлади: 1) тушунча; 2) мушоҳада; 3) хулоса. Тафаккурнинг юқорида кўрсатилган ҳар бир шакли бошқасидан ўзига хос хусусиятларига кўра фарқланади: тушунча оламдаги предмет ва ҳодисаларининг инсон онгидаги фикрий ифодасидир. Масалан: шамол, Марказий Осиё минтақаси.
Мушоҳада (ҳукм)да предметлар, ҳодисалар, муносабатлар ҳақида нимадир тасдиқланади ёки инкор этилади. Масалан: Айрим сонлар жуфт сонлардир. Айрим дарёларнинг суви лойқа эмас.
Хулоса – мантиқий тафаккур шакли бўлиб, бир ёки бир неча фикр устидаги мантиқий операция янги фикр (билим)нинг ҳосил бўлишига имкон яратади.
Масалан: Барча металлар мураккаб тузилишга эга. Мис - металл. Демак, мис мураккаб тузилишга эга.
Инсон фикр юритиш жараёнида анализ, синтез, индукция, дедукция, аналогия, абстрактлаштириш, умумийлаш каби мантиқий усуллардан фойдаланади.
Инсон тафаккури муайян қонунларга бўйсунади. Мантиқ қонунлари тўғри фикрлаш қонунлари ҳисобланади. Бу қонунларга: 1) айният; 2) зиддиятлилик; 3) учинчиси истисно; 4) етарли асос қонунлари киради.