Ma’mur qahhorov

8-mavzu
Bilish falsafasi
I.Falsafaning borliq va uning qonunlarini bilish haqida baxs yurituvchi qismi «bilish nazariyasi» yoki «gnoseologiya» (yunon. «gnosis»-«bilim») deb nomlanadi. Garchi «gnoseologiya» termini ilmiy muomalaga kiritilganiga uncha ko‘p bo‘lmagan bo‘lsa-da, dunyoni aql-tafakkur asosida idrok qilish, fahmlash, bilish tarixan olis moziyga – insoniyatning go‘daklik va bolalik pallalariga borib taqaladiki, bu davrlarda xali ilm-fan, demakki, ilmiy bilish ham kurtak yozmagan edi. Shu boisdan borliqni yaxlit bir butun sifatida anglashga qaratilgan falsafiy bilish ilmiy bilish bilan bir narsa emas, balki ma’lum ma’noda ilmiy bilishni ham o‘z ichiga qamrab oladigan, to‘g‘rirog’i, unga tayanadigan, borliqning u yoki bu qismi, jixati, unsuri haqida emas, balki uning butun boshli tizim sifatidagi xususiyatlari va qonuniyatlarini o‘rganishga, tadqiq qilishga qaratilgan mohiyat-e’tibori bilan eng chuqur, keng va asosli bilishdir.

Falsafiy va ilmiy bilish o‘rtasidagi tafovutni yanada yaqqolroq xis qilish uchun «Falsafa fanmi yoki fan emasmi?» degan savolni o‘rtaga qo‘yaylik. Bu savolning ham o‘ziga yarasha tarixiy ildizlari bor, zero XIX asrda g‘arbda falsafaning ijtimoiy ong shakli sifatidagi o‘ziga xosligini inkor etuvchi stseintizm (lotin. «sayentis»-«fan») va buni yoqlab chiquvchi antistseintizm oqimlari bu masalada uzoq vaqt tortishganlar.

Fikrimizcha, falsafa bir jixatdan fan: u ilm-fan bilan bog‘langan, qolaversa, mustaqil fan sifatida muayyan ilmiy – tadqiqotchilik maqomiga ham ega. U ilmiy bilimlarni generator misoli bir umumiy maxrajga keltirib, «Dunyo nima?» degan azaliy savolga ilmiy izox berishga intiladi. Shunga ko‘ra, uni «fanlar gultoji», «fanlar shoxi», «fanlar fani» deb ulug’lash rasm bo’lgan.

Ayni chog‘da falsafa fizika, matematika, kimyo singari oddiy fan emas.Uning asosiy vazifasi ilmiy bilimlarni umumlashtirishdangina iborat, deb ham bo‘lmaydi. Falsafaning, falsafiy bilishning ilmiy bilishdan ustunligi va o‘ziga xos, betakror alomati ham, extimol shundaki, u dunyoni yaxlitlikda idrok etish, anglash vazifalarini hal qilish bilan chegaralanmasdan, tafakkurning erkin ijodiy parvozi amalga oshadigan soha sifatida bundan-da yuqoriroq ko‘tariladi, dunyoning to‘laqonli falsafiy manzarasini kashf etadi. Shu ma’noda falsafiy bilish bilan ilmiy bilishni, aynan bir narsa deb, ular o‘rtasidagi sifatiy ayirmani ko‘ra bilmaslik amalda falsafani – erkin, ijodiy tafakkurga asoslangan bilishni oddiy fan qatoriga tushirib qo’yish, uning qadr-qimmatini bir qadar kamsitish bilan barobar.

Falsafa – ijod, falsafiy bilish – borliqni nafaqat ilmiy bilimlar, balki yana intuitsiya, xayol, abstraktsiya kuch-quvvati bilan, keng qamrovli nigox bilan ijodkorona bilish ekanligi yana shu bilan tasdiqlanishi mumkinki, buyuk alloma-faylasuflarning aksariyati ayni vaqtda ilmiy yoki badiy ijodda ham ulkan muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritgan, ulug‘ olimu – shoirlar, ixtirochi – kashfiyotchilar, daho ijodkorlarning ko‘pchiligi ayni vaqtda atoqli mutafakkirlar bo‘lishgan.

Shunday qilib, gnoseologiya – falsafiy bilish haqidagi ta’limot. Bundan buyon uni lo‘nda qilib «bilish» deb yuritamiz.

II. Bilishning asosi va maqsadi masalalari dastlab qadimgi yunon faylasuflari Demokrit, Platon, Aristotel, so‘ngra epikurchilar, skeptiklar, stoiklar diqqat markazida bo‘lgan. Skeptitsizm oqimi (Pirron, Karnead, Enesidem va b.) bilimni reallikdan ajratib, tashqi olamning chinligiga shubxa(lotin. «skepsis»-«shubxa») bildirgan yoki uning mavjudligini butunlay inkor qilgan bo‘lsalar, agnostitsizm (lotin «agnosis»-«bilmayman ») vakillari to‘g‘ridan-to‘g‘ri «inson olamni bila olmaydi» deb hisoblab, aql-tafakkur rolini yerga urganlar. Chunonchi, agnostitsizmning taniqli nazariyotchisi, ingliz faylasufi Devid Yum fikricha, har qanday bilish asli bilmaslikdan yoki bilmaslikning yangi sohalarini ochishdan iborat. Ushbu oqimning yana bir taniqli vakili – Immanuil Kant : «Insonlar to‘g‘risida biz xech nima bilmaymiz, biz ularning ko‘rinishlari bilan duch kelamiz, xolos» degan va borliqni bilib, anglab bo‘lmas mohiyatlar – «narsa o‘zida»lar yig’indisi deb atagan. Sokratning mashxur: «Men shuni bilamanki, xech narsani bilmayman» degan paradoksi ham ma’lum ma’noda agnostitsizmni oqlaydi.

Ilmiy -dunyoviy falsafa inson aqli, tafakkurini, bilish imkoniyatlarini yetarlicha baholamaslik yoki qasddan kamsitish bilan aslo kelisha olmaydi, sezgilarimiz, tasavvurlarimiz, tushunchalarimiz borliq haqida to‘liq bilim berishga qodir, inson dunyoni bila oladi, deb hisoblaydi, ayni vaqtda dunyoni bilish murakkab, tadrijiy ijtimoiy-tarixiy jarayon ekaniga aloxida urg’u beradi.

Ilmiy falsafa nuqtai-nazaridan skeptitsizm va agnostitsizmning gnoseologik ildizi bilish jarayonini amaliy faoliyatdan uzib talqin etilganidadir. Bilish dunyoni jonli mushoxada etib, shundan xulosalar yasashdangina iborat emas, bu buyumlashgan, murakkab «sub’ekt-ob’ekt» munosabatlari, bir marotabalik akt emas, balki millionlab marotaba takrorlanuvchi, shu bois narsa-hodisa(ob’ekt) mohiyatiga bosqichma-bosqich kirib borish imkoniyatini beruvchi hayotiy jarayondirki, bunda sub’ekt tobora ob’ektni to‘laroq, mohiyatan aniqroq va atroflicha qamrab ola boradi. Qolaversa, atrof-olam xossa va qonuniyatlari bir yoki bir necha avlod sa’y-xarakati, biluvchanlik intilishi bilan kashf etilishi aslo mumkin emas. «Quloch yetmas narsani qamrab olib bo‘lmaydi» deydi donishmand. Buning uchun har qancha allomai zamon bo‘lmasin, bir olimu donishmandning, xatto, olimlar jamoasining xohish- irodasi, xarakati yetarli emas. Borliq – bexad, bexudud tilsimot, binobarin, uning qonuniyatlarini birin-ketin ocha borish uchun butun insoniyat ilmi, aqlu-tafakkurining mashaqqatli va beto‘xtov faoliyat ko‘rsatmog‘i talab qilinadi. Bilish asosida yotuvchi ana shu turli-tuman insoniy faoliyat ko‘rinishlarining jami amaliyot(praktika) deb ataladi. U o‘z ichiga oddiy mushoxada(ko‘zatish)dan ilmiy eksperimentgacha, mehnat, ijtimoiy-siyosiy faoliyatdan tortib badiy va ilmiy ijodgacha inson moddiy hamda ma’naviy faoliyatining barcha turlarini qamrab oladi. Bilishni ijtimoiy-tarixiy jarayon deb talqin etilishining ma’nosi ham shunda.

Ibtidoiy jamiyatda bilish va buyumlashgan faoliyat bir-biridan ajralmagan bir narsa edi, chunki inson nimaiki bilsa, tajribada bilar edi. Keyinchalik, tabiiy-tarixiy asosda yuz bergan mexnatning aqliy va jismoniy turlarga taqsimlanishi natijada, g‘oyalar ishlab chiqarish buyumlar ishlab chiqarishdan mustaqillashgach, nazariya va amaliyot faoliyatning o‘zaro bog‘liq ikki turiga aylandi, bilish asosan aqliy mehnat bilan shug’ullanuvchi kishilarning faoliyat sohasi bo‘lib qoldi.

Bilish, ilmiy falsafa ta’biricha, bilmaslikdan – bilimga, kamroq bilishdan tobora ko‘proq bilishga, qismni bilishdan – tizimni bilishga, ba’zida qo‘lga kiritiladigan yanglish, mavxum bilimdan – tobora haqiqatga, to’liqroq va aniqroq bilimga yunalgan dialektik jarayon. «Umrning butun ma’nosi mavxumlikni to‘xtovsiz zabt etish, tobora va xamisha ko‘proq bilimga intilishdir »- degan edi fransuz adibi Emil Zolya. Bilmaslik – nodonlik, bilib olinmagan narsa hamisha sirli, qo‘rkinchli, begona. Bilimsizlik – ojizlik. «Bilganlarimizning cheki bor,- deydi fransuz allomasi P.Laplas, - bilolmagan narsalarimizning esa xad-chegarasi yo’q». Bilmagan narsalarini bilib olmog‘i va o‘zi ham bunga ishonmog‘i uchun inson muttasil fikrlamog‘i lozim. Bu inson erkinligi va qadr-qimmatining birlamchi sharti, zero u dunyoni qanchalik bilsa, o‘zligini ham shunchalik anglaydi. Bilim manbai esa bexad: insoniyat bu yo‘lda qanchalik yutuqlarga erishmasin, biluvchanlik qobiliyati nechog’lik takomilga yetmasin, barcha odamlarning izlanishi, kashfi va bilimi uchun o‘rin topiladi. A.Firdavsiy uqtirganidek,