Mamleketlik universiteti jumanov m. A

14.7. Ozbekistanda jer resurslarinan paydalamwdin
mashqalalari
tw i., ':i
7.4
o,o y* 
n*
57-suwret. Ozbekistan Respublikasi jer fondi (min. ga / %)
39‘>

---

Ozbekistandagi suwganlatugm jerlerdin 50% ten artigi 
shorlangan. Asirese Qaraqalpaqstan Respublikasi, Buxara ham 
Sirdarya walayati topiraqlari kushli shorlangan. Topiraqlarda 
shirindi mugdari 30-50% ge shekem kemeygen. 2 min gektardan 
artiq jerler eroziyaga ushiragan. Samal eroziyasi ulken maydandi 
iyelegen. Suw eroziyasi tiykannan taw aldi, tawli jerlerde 
quzetiledi ham jaylawlardan naduris paydalaniw, tik janbawirlardi 
naduns aydaw ham osimlik qaplamimn kemeyiwi natiyjesinde 
amelge asadi. Bunday jerler Fergana, Surxandarya, Qashqadarya 
walayatlarmda ken tarqalgan.
Ozbekistanda topiraqlardin mineral togin ham zaharli 
ximiyaliq zatlar menen pataslaniw darejesi har dayim joqari 
bolgan. Bunday awhaldin tiykargi sebebi uzaq waqit dawaminda 
joqari onim aliw ham parazitlerge qarsi giires maqsetlerinde 
ximiyaliq zatlardin hadden tis artiqsha isletilgenliginen. Aqirgi 
jillarda paxta maydanlanmn kemeyiwi, almasip egiwdin kenirek 
korsetip beriliwi, mineral toginler, pesticid ham gerbicidler 
isletiliwinin normallasiwi ham basqa ilajlar topiraqlar jagdayin 
jaqsilaniwina alip kelmekte.
Qalalar ham sanaat processlerinde topiraqlardin awir metallar 
ham basqa zaharli birikpeler, sonday-aq qorgasin, mis, kadmiy 
menen kushli pataslaniwi bayqaladi. Asirese Almaliq, Nawayi, 
Tashkent qalasi ham atirapi topiraqlan kushli pataslangan.
Jer qurammdagi ozgerislerdi oz waqtinda aniqlaw, jerlerge 
baha beriw, keri hareketlerdin aldm aliw ham aqibetlerin 
tamamlaw ushm jer fondimn jagdaym baqlap tunw sistemasi jer 
monitoring otkeriledi.
Ozbekistan jer resurslarma juda bay. Biraq usi kunge shekem 
olardan imemli paydalaniw jaqsi jolga qoyilmagan. Respublikada 
160 mm gektardan artiq jerler texnogen buzilgan. Jer ham jer 
resurslarman paydalaniwdi tartipke saliw maqsetinde Ozbekistan 
Respublikasmda 1998-jili “Jer kodeksi” qabil qilingan.
400

---

Jer asti qazilmalann saqlaw degende insannm kushli tasiri 
astmda bolgan jer qatlamin saqlaw, ozgertiw ham paydali 
qazilmalardan aqilga muwapiq paydalaniw maseleleri tusiniledi. 
Insaniyat xojaliq alip bariw natiyjesinde jerdin ustingi qatlamma 
kushli tasir korsetedi. Jer qabigi ustingi qatlammda jaylasqan 
mineral resurslar insaniyat omirinde juda lilken rol oynaydi. 
Mineral resurslar degende xaliq xojaligmda ken isletiletugm turli 
qazilma bayliqlar tusiniledi. Qazilina bayliqlar xaliq xojaliginda 
isletiliwine qarap janiwshi paydali qazilmalar-komir, neft, gaz; 
metall paydali qazilmalar turli rudalar; metall bolmagan paydali 
qazilmalar taw ximiya shiyki zatlari, otqa shidamh materiallar, 
qunlis materiallan ham basqalarga bolinedi.
Adamlar burinnan jer astinan paydali qazilmalardi alip isletip 
kelgen. Jamiyet tariyxi tiykargi isletilgen qazilmalar atina saykes 
“tas dawiri”, “bronza d&wiri”, “temir dawiri” dep atalgan. Waqit 
otiwi menen paydali qazilmalardi izlep tabiw ham isletiw 
imkaniyatlarida asip bardi. Hazirgi kunde insaniyat miitajlikleri 
ushm jilma 120 mlrd tonna dan artiq paydali qazilmalar, turli 
deneler iske salmbaqta. Paydali qazilmalar xaliq xojaligmm turli 
tarmaqlari ushm shiyki zat bolip xiztnet etedi. Pan ham texnikamn 
rawajlamwi, insaniyat mutajliklcrinin osiwi natiyjesinde paydali 
qazilmalardi izlew, isletiw k61emi asip barmaqda. Hazirgi 
dawirde insaniyat paydalanatugin mincrallar ham taw jinislarinin 
sani 3500 den artiq. Taw kan sanaatmda tiykarinan 250 tiirden 
artiq mineral shiyki zatlar: janilgi ham energetik shiyki zat neft, 
gaz, komir, uran, ham 
basqalar; qara ham renli metallar; 
ximiyaliq shiyki zatlar, qurilis matcriallarman paydalamladi.
Qazilma bayliqlar tawsilatugin ham qayta tiklenbeytugin 
tabiyiy resurslarga kiredi. Qazip aliw bansinda texnologiyamn 
talapqa juwap bermewshiligi natiyjesinde komirdin 45 %, nefttin 
60 % shekem, metallardin 25 
%
shekem qalip ketedi. Metall 
rudalan bayitilganda metalldiri bir bolegi ham ruda emes 
minerallar taslap jiberiledi. Bunday tartipsizlikler kanlerdin tez 
gana jaramsiz awhalga keliwine sebep boladi. Mineral shiyki