Ozbekistandagi suwganlatugm jerlerdin 50% ten artigi
shorlangan. Asirese Qaraqalpaqstan Respublikasi, Buxara ham
Sirdarya walayati topiraqlari kushli shorlangan. Topiraqlarda
shirindi mugdari 30-50% ge shekem kemeygen. 2 min gektardan
artiq jerler eroziyaga ushiragan. Samal eroziyasi ulken maydandi
iyelegen. Suw
eroziyasi tiykannan taw aldi, tawli jerlerde
quzetiledi ham jaylawlardan naduris paydalaniw, tik janbawirlardi
naduns aydaw ham osimlik qaplamimn kemeyiwi natiyjesinde
amelge asadi. Bunday jerler Fergana, Surxandarya, Qashqadarya
walayatlarmda ken tarqalgan.
Ozbekistanda topiraqlardin mineral togin ham zaharli
ximiyaliq zatlar menen pataslaniw
darejesi har dayim joqari
bolgan. Bunday awhaldin tiykargi sebebi uzaq waqit dawaminda
joqari onim aliw ham parazitlerge qarsi giires maqsetlerinde
ximiyaliq zatlardin hadden tis artiqsha isletilgenliginen. Aqirgi
jillarda paxta maydanlanmn kemeyiwi, almasip egiwdin kenirek
korsetip beriliwi,
mineral toginler, pesticid ham gerbicidler
isletiliwinin normallasiwi ham basqa ilajlar topiraqlar jagdayin
jaqsilaniwina alip kelmekte.
Qalalar ham sanaat processlerinde topiraqlardin awir metallar
ham basqa zaharli birikpeler, sonday-aq qorgasin, mis, kadmiy
menen kushli pataslaniwi bayqaladi. Asirese Almaliq, Nawayi,
Tashkent qalasi ham atirapi topiraqlan kushli pataslangan.
Jer qurammdagi ozgerislerdi
oz waqtinda aniqlaw, jerlerge
baha beriw, keri hareketlerdin aldm aliw ham aqibetlerin
tamamlaw ushm jer fondimn jagdaym baqlap tunw sistemasi jer
monitoring otkeriledi.
Ozbekistan jer resurslarma juda bay. Biraq usi kunge shekem
olardan imemli paydalaniw jaqsi jolga qoyilmagan. Respublikada
160 mm gektardan artiq jerler texnogen buzilgan. Jer ham jer
resurslarman paydalaniwdi tartipke
saliw maqsetinde Ozbekistan
Respublikasmda 1998-jili “Jer kodeksi” qabil qilingan.
400
Jer asti qazilmalann saqlaw degende insannm kushli tasiri
astmda bolgan jer qatlamin saqlaw, ozgertiw ham paydali
qazilmalardan aqilga muwapiq paydalaniw maseleleri tusiniledi.
Insaniyat xojaliq alip bariw natiyjesinde jerdin ustingi qatlamma
kushli tasir korsetedi. Jer qabigi ustingi qatlammda jaylasqan
mineral resurslar insaniyat omirinde juda lilken rol oynaydi.
Mineral resurslar degende xaliq xojaligmda ken isletiletugm turli
qazilma bayliqlar tusiniledi. Qazilina
bayliqlar xaliq xojaliginda
isletiliwine qarap janiwshi paydali qazilmalar-komir, neft, gaz;
metall paydali qazilmalar turli rudalar; metall bolmagan paydali
qazilmalar taw ximiya shiyki zatlari, otqa shidamh materiallar,
qunlis materiallan ham basqalarga bolinedi.
Adamlar burinnan jer astinan paydali qazilmalardi alip isletip
kelgen. Jamiyet tariyxi tiykargi isletilgen qazilmalar atina saykes
“tas dawiri”, “bronza d&wiri”, “temir dawiri” dep atalgan.
Waqit
otiwi menen paydali qazilmalardi izlep tabiw ham isletiw
imkaniyatlarida asip bardi. Hazirgi kunde insaniyat miitajlikleri
ushm jilma 120 mlrd tonna dan artiq paydali qazilmalar, turli
deneler iske salmbaqta. Paydali qazilmalar xaliq xojaligmm turli
tarmaqlari ushm shiyki zat bolip xiztnet etedi. Pan ham texnikamn
rawajlamwi, insaniyat mutajliklcrinin osiwi natiyjesinde paydali
qazilmalardi izlew, isletiw k61emi asip barmaqda.
Hazirgi
dawirde insaniyat paydalanatugin mincrallar ham taw jinislarinin
sani 3500 den artiq. Taw kan sanaatmda tiykarinan 250 tiirden
artiq mineral shiyki zatlar: janilgi ham energetik shiyki zat neft,
gaz, komir, uran, ham
basqalar; qara ham renli metallar;
ximiyaliq shiyki zatlar, qurilis matcriallarman paydalamladi.
Qazilma bayliqlar tawsilatugin ham qayta tiklenbeytugin
tabiyiy resurslarga kiredi. Qazip aliw bansinda texnologiyamn
talapqa juwap bermewshiligi natiyjesinde komirdin 45 %,
nefttin
60 % shekem, metallardin 25
%
shekem qalip ketedi. Metall
rudalan bayitilganda metalldiri bir bolegi ham ruda emes
minerallar taslap jiberiledi. Bunday tartipsizlikler kanlerdin tez
gana jaramsiz awhalga keliwine sebep boladi. Mineral shiyki
Do'stlaringiz bilan baham: 
