Mamleketlik universiteti jumanov m. A

%
 2000 
f
'g )s o o 0-20 
20-40 
40-«0 
« И 0 О
55-siiwret. Ozbekistan Respublikasi egislik maydanlan 
topiraqlarmin ballbonitet korsetkishleri
Topiraqtm qunarligin koteriw om duns islewge, togin 
beriwge, qurgatiwga, suwganwga, buziliwdan saqlawga, mal 
jayiwdi tartiplestiriw togay poloslarm otkeriwge shorlaniw 
processlerinin aldm ham miliorativlik ilajlardi oz waqtinda 
otkeriwge de baylanisli. Bizin respublikamizda topiraqtin 
quramindagi artiqmash duzlardi juwiw tiykargi agrotexnikahq 
ilajlardan esaplanadi.
14.4. Topiraqtin buziliwi (eroziyasi) ham om qorgaw
Eroziya - latm sozi bolip, ol uniraw, buziliw degendi 
anlatadi. 100 yamasa 200 jildan kobirek waqitta payda bolgan 
topiraq har-tiirli sebeplerge baylanisli eroziyaga ushiraydi. Ol 
kushli dubeleyler yamasa noser jawinlardin tasirinde buzilip, 
egislikke jaramsiz bolip qaliwi miimkin. Topiraq jiida tez 
buziladi, biraq aste aqmnliq penen payda boladi. Topiraqtin payda 
boliw processi bir neshe asirlerdi oz ishine aladi. Ol 
qaytalanbaydi. Misali jerdin ustingi 1 sm onimli qabati keminde 
10-100 jilda qaliplesedi. Tabiyiy sharayattm, hawa rayinin ham 
tiri organizmlerdin evolyuciyaliq rawajlaniw darejesine muwapiq 
2000-2500 jilda 20-30 sm onimli topiraq payda boladi.
3X7

---

Hazirgi waqitta dunya j lizinde 700 mln ga egislik jerde zuraat 
joq, ol buzilgan. Topiraqtm buziliwi kopshilik waqitlan batis 
ellerde, Qitay, Indiya, Afrika ham Iranda ushirasadi. Ol 
Amerikada ulken kolemdegi apatshihq xarakterde bohp, har j ill 3 
mlrd tonnadan artigiraq topiraqtm ustingi qatlami buziladi. 
Topiraqtin buziliwi Latm Amerikasinda uliwma egisliktin 75% tin 
qamtiydi. Olar togaylardi jagiw, shabiw ham bir turdegi eginlerdi 
ulken kolemge egiwlerden kelip shiqqan. Braziliyadagi togaylardi 
hadden tis kop kesiw ol jerdin topiragmin qatlamm buzip atir. 
Topiraqtin buziliwi tiykarman eki tiirli boladi. 01 suw ham samal 
tasirinen buziladi.
Topiraqtm suwdm tasirinde buziliwi, onm ustingi bos 
onimdarh qabatmin suw menen juwihwi natiyjesinde boladi. 01 
tiykarman topiraqti natuwri islewden kelip shigadi ham kopshilik 
jagdaylarda oyli-balentli jerlerde, tawli aymaqlarda kobirek 
bayqaladi. Topiraqtin suw menen juwihwi 3 turli boladi: tegislik 
juwiliw, kishkene ozekshe payda boliw natiyjesinde juwihw ham 
ulken say payda boliw natiyjesinde juwiliw.
Topiraqtm tegislik juwihwi tiykarman qiyahqta jaylasqan 
aymaqlarda ushirasadi. Bunday jerlerde topiraqti islewde 
agrotexnikaliq ilajlar duris islenbegenlikten topiraq listindegi 
osimlikler azayip, olardin jawm-shashmlardi irkiw miimkinshiligi 
azayadi. Sonliqtan jawm suwlan qiyaliq boymsha sarqihp aga 
baslaydi ham ozi menen birge topiraqtin listindegi osimlik ushm 
zariirli bolgan onimdarh qatlamdi astelik penen agizip alip ketedi. 
Bul process sol jerdegi osimlik qatlammin kem-kemnen 
azayiwma alip keledi ham topiraqtm noser jawmlar tasirinde 
kushlirek juwiliwma sebepshi boladi. Bul waqitlarda kopshilik 
maydandagi jer qatlami listindegi osimlik ushm zanirli bolgan 
topiraginan ayinhp qaladi.
Bahar kiinleri erigen qarlar, jawm-shashmlar jerdin qiyahgi 
boymsha kishkene jiralardi payda etip oypathqlarga agip jatadi. 
Olar ozleri menen birge bir neshe minlagan tonna onimdarh 
topiraqti qosip agizip, olardi darya ham tenizlerge alip keledi. 
Topiraqtin bunday juwihwi kobinese daryalardm suw alatugm 
basseyinlerinde ushiraydi. Jerdin qiyahgi joqariraq bolgan 
jagdaylarda tiisken jawm-shashmlardin agiw processi kushlirek
388

---

boladi ham terenirek saylardi payda etedi. Olar jerlerdin saylar 
menen tilkimlenip, topiraqtin jaramsiz bolip qaliwina alip keledi.
Topiraqtm saylar arqali juwiliwi ken maydanda£i jerlerdi 
mayda-mayda qiytaqlarga bolip taslaydi ham olardi islewdi 
qiyinlastiradi. Bul awil xojaliq texnikalmnm is onimdarligin 16­
18% ke shekem paseytedi. Sonday-aq ol jollardi buzip, 
transporttan onimli paydalaniwga kesent beredi ham qosimsha 
shiginlardi 
keltirip 
shigaradi. 
Natiyjede 
juwilip 
ketken 
topiraqlarda awil xojaliq eginlerinen almatugm ziiraat tomenlep 
ketedi. Sonin ushin topiraqtm suw menen juwiliwin boldirmaw 
ushm bir qansha agrotexnikaliq ilajlar islenedi. Olardin biri jerdi 
teren etip suriw bolip tabiladi. Bunda topiraq suwdi ozine kobirek 
uslap turadi. Osimlikler kushlirek rawajlamp, topiraqti kebiwden 
saqlaydi. Usimn menen birge jerdi teren etip suriw awil xojaliq 
eginlerinin zuraatliligin arttiradi. Biraq qiyaliqta jaylasqan jerlerdi 
qadimgi pluglar menen teren etip suriwge bolmaydi. Sebebi 
topiraqtin teren qatlammdagi zuraatsiz qatti qabati jerdin listine 
shigip, ziiraatti tomenletedi. Sonliqtan songi waqitlan topiraqtm 
tek qunarli qatlamin awdarip, astmgi bolimin bosatip gana 
ketetugin pluglardan paydalamlmaqta. Sonday-aq qiyaliqta suriw 
jumislarm kese bagitqa jurgiziw topiraqtm suw menen juwilip 
ketiwin paseytedi. Bul jerlerdi juwiliwdan saqlaw ushm bir jilliq 
madeniy eginlerdi qiyaliqqa kese bagitta jol-jol etip, kop jilliq ot- 
shoplik eginler menen almaslap egiledi. Bulardan basqa topiraqti 
juwiliwdan qorgaw ushm togay qorgaw polosalarin otirgiziw 
kerek.
Topiraqtm samal tasirinde buziliwi deflyaciya dep ataladi. 
Bul qurgaqshiliq dala ham shol zonasimn aymagmda kobirek 
ushirasadi.
Topiraq 
eroziyasmin 
bunday 
turi 
Ukrainanm 
tiislik 
rayonlarinda Arqa Kavkazda, Tomengi Povoljede, Qazaqstanda, 
Orta Aziyada ham t.b. walayatlarda tez-tez bolip turadi. Eroziya 
waqtmda kushli dubeleyli samaldm tasirinen atizlardin ustingi 
onimdarh qatlami buzilip, ondagi har turli awil-xojaliq eginleri 
nabit boladi, jap salmalar ham jollar komilip qaladi. Maselen 
Amerikamn «Ulli kenislik» dep atalatugin aymaginm 1934 jili 12 
may kuni bir к unde 200-300 mln.t. topiraq aspanga koterilip
389

---

ushqan. Har bir kv km jerde 35 t shah tozam tusken. 900 km 
jerden kelip tusken shan aralas topiraqtm qurammda sol jerdin 
topiragi ashilip qalgan bolegine qaraganda azottin 9 ese, fosfordm 
19 ese kop ekenligi aniqlangan. Al Kavkaz tawinin aldmdagi qara 
topiraqh jerlerde kushli samal natiyjesinde eroziyaga ushiragan 1 
ga jerdin 1 sm qalinliqtagi ustingi qabatinda shama menen 30 kg 
azot, 20 kg fosfor ham 300 kg kaliy joq bolgan. Turaqli jawm 
shashm bolmaytugm tuslik rayonlarda topiraqtm samal eroziyasi 
jerdi islewde agrotexnikanin buziliwman kelip shigadi. Sonday-aq 
bul aymaqlardin jaylawlarmda mallardi kobirek natuwri jayiw 
esabinan sol jerlerdin kop jilliq ot shop osimlikleri siyreklesedi 
yamasa nabit boladi. Ol topiraqtin strukturasm ozgertip, onm 
samal menen koplep ushiwma alip keledi.
Magliwmatlarga kore, samal eroziyasman har jili ortasha 
esapta 5-6 mln. ga jer ziyan koredi, sonnan 0,5-1,5 mln. gektarga 
deyin bolgan jerler uliwma nabit boladi. Solay etip, topiraq 
eroziyasi-topiraqtin betine, en onimli qatlamlardm jawm, sel ham 
basqa da suw agimlan menen juwilip ketifiwi yaginiy samal kushi 
menen bir onnnan ekinshi onnga ushirip ketiw processi. Bunin 
natiyjesinde topiraqtin en onimli qatlami jogaladi.
Topiraq eroziyasi juda asten otetugm process. Maselen, togay 
atiraplan topiraqtm 20 sm qalinliqtagi betinin jogaliwi 174 min jil 
ishinde, jaylawlarda 29 mm jil ishinde jiizege keledi. Almaslap 
egiletugin jerlerdin 20 sm li jiize qatlami 100 jil, tek gana juweri 
monokulturasi egilgen jerde bolsa 15 jil ishinde 20 sm li bet 
qatlami tabiyiy rawishte jogaladi. Sol qisqa waqitta topiraq 
qatlammin jogaliwi topiraq payda boliw processinen tez boladi.
Topiraq eroziyasi sebepli planetanm xojaliq esabmdagi 1,6­
2,0 mln. km2 onimdar jerlerdin 1,4-1,6 mln. km2 bolimi buzilgan, 
onimdarligin joytqan. Har jili eroziya sebepli 50-70 min km2 jer 
awil xojaligi esabman shigip ketedi.
Onimdar jerler ham jaylawlar maydanmin kemeyiwine 
samaldin tasiri kushli. Ulken kiishke iye bolgan samal jer 
betindegi onimli qatlamdi, shollerden qumli-mayda taslardi bir 
onnnan ekinshi onnga ushmp ketedi. Maselen, 1990-jilgi 
kosmostan tiisirilgen siiwretler boymsha, Araldm qunp qalgan 
onnlarinan 90 mln. t shan-duz-qumdi, Kalmikiyanin qara
390

---

jerlerinen bolsa 1,5 mln.t shandi ushinp ketken. Rossiyanin qubla 
rayonlarmda bunday kushli samallar (30-40m/s) 1928, 1969, 
1984-jillarda 
baqlangan. 
Sonnan, 
Rostov-Don 
qalasi 
metiostanciyasimn xabarma kore, baharde samalh kiinler 15% ti, 
jazda 68%, guzde 16%, qista 1% ti quraydi. Arqa Kavkaz ham 
Tomengi Don rayonlarmda samal tezligi 25-40 m/s qa jetip, 
ushmlgan shan-qumlardm massasi 50 min. t.m quragan. Aydalgan 
jerlerdin 2-5 sm bet qatlami, Stavropolda 6-8 sm qalinliqtagi 
topiraqtm onimli qatlami ushinlip, 600-646 min gektar egin 
maydanlarma ziyan j etken.
Dunyanin har turli mamleketlerinde aydalgan jer betinin 
eroziyaga ushiraganin banalaw tomendegi kestede korsetilgen 
(22-keste).
22-keste
Har turli mamleketlerde aydalgan jer betinin eroziyaga 
_____ushirawi (L.Braun ham basqalar, 1989)____________
Mamleketler
Aydalgan jerlerdin 
uliwma maydani, 
min.ark
Tiklep bolmaytugm 
topiraq, mln.t
AQSh
413
1500
GMDA
620
2300
Hindistan
346
4700
Qitay
245
3300
Basqa mamleketler
1499
10900
Jami
3123
22700
Insannm kop jillar dawammda tmimsiz jerden paydalamwi 
natiyjesinde Volga boyi, Ukraina, Qazaqstan, Turkistannin 
onimdarli egin maydanlari isten shiqti. Jerdin 0-30 sm qalinliqtagi 
gumustm mugdari 7-10-13% yaginiy gektanna 210-390 t ga 
kemeygen.
Awir texnikam isletiw bolsa topiraqtm fizikaliq strukturasinm 
buziliwi onm gewekligi, b6leklerinin jogaliwi, hawa-suw 
almasiwmm buzihwma alip keldi. Usi sebeplerge kore, egin 
maydanlarimh onimi keskin kemeyip ketti.
391

---

Dogeregi terekler menen oralgan egin maydanlarma samaldm 
tasiri kem bolip, onday 
jerler samal eroziyasinan 
derlik 
saqlangan.
Topiraq eroziyasi menen giiresiw ilajlari klimathq ham 
agroekonomikaliq jagdaylarga baylanisli kop tiirli boladi. Sonin 
ushm olar har bir zonadagi diyxanshiliq sistemasina saykes alip 
bariliwi kerek.
Samal eroziyasi kushli rawajlangan rayonlarda ogan qarsi 
guresiw ushm topiraqti bekitiwshi osimliklerdi almaslap egiw 
talap etiledi. Olardi ken jolaq (qatar) etip jaylastiriw yagniy 
birinshi jolaq egislik jerler, ekinshi jolaq shiidigar jerler ham t.b. 
bohp qaytalamwi kerek. Bunnan tisqan qis aylarmda qardi 
toplaw, har-qiyli osimliklerdi egip qumlardin kiishin paseytedi, 
topiraqtm samal menen ushiwina tiyim saladi. Bunday jumislar 
kobinese Qazaqstanmn tin ham partaw jerlerinde, Batis ham 
Shigis Sibir dalalarmda, Volga boylarmda ham Ukrainanin aymm 
rayonlarmda jiirgiziledi.
Togaydi qorgaw polosalarm egiw jumislan topiraqtm juwilip 
ketiwden saqlawshi basqa da ilajlan menen birlikte alip banlsa 
jiida jaqsi natiyje beredi. Olar qardin lirgin bolip ushiwm ham 
topiraqtm teren tonlawin paseytedi, kopshilik haywanlardm 
jasawma qolayli jagdaylar payda boladi. Sonday-aq ol ziyanli 
janliklerdi ham kemiriwshilerdi joq etiwshi quslardin jasawma 
qolayli boladi. Togay polosalanmn astmda mallardi jayiwga 
miimkinshilik payday etedi.
Topiraq joqarida korsetilgen eki tiirli eroziyadan (buziliwdan) 
basqa mal jayiw, jap-salmalardi qaziw natiyjesinde ham 
avtomashinalardm tasirinen de eroziyaga ushiraydi. Sebebi mal 
pada bagilgan jagalawlardm topiragi buziladi. Jaylaw topiragimn 
bunday buziliwman saqlaw ushm qara mallardi ham qoylardi 
bagiwdi 
retlestiriw 
kerek. 
Jap-salmalardi 
kollektor-drenaj 
tarmaqlarm qaziw ham tazalaw natiyjesinde bolatugm topiraq 
eroziyasi jerdi suwgariwga kobirek baylanisli boladi. Sonm ushm 
suwganwdi belgilengen normadan asirmaw talap etiledi. Bunnan 
basqa 
awil 
xojaligmda 
paydalanatugm 
mexanizmlerdin 
awirhgman egislik jerlerdegi topiraqtm ustingi qatlami qatti 
kesekke aynalip, onm qurami (strukturasi) ozgeredi, dem ahw
392

---

ham awqatlaniw rejimleri buziladi. Sonliqtan diyxmshiliqta 
agrotexnika qadelerin saqlaw ham topiraqqa onsha ziyan 
bermeytugm awil xojaliq texnikalarman paydalaniw maqsetke 
muwapiq boladi.
Bunday 
koshpeli 
qumlar 
koplegen 
egislik jerlerdi, 
bagshalardi, pishenliklerdi, kanallardi hatteki awillardi basip 
ketedi, awil xojaligma ulken ziyan keltiredi. Misali 1925 jili 
Buxara oblastmm 80 mmga jaqin egislik jerin Qizil qum basip 
ketken. Sonliqtan koshpeli qumlardi bekitiwge ayriqsha kewil 
bolinedi. Sebebi koshpeli qumlardi bekitiw eki waziypani 
sheshiwge mumkinshilik beredi. Birinshiden qumlardm koshiwin 
toqtatadi, awil xojaliq eginlerin, egislik jerlerdi ham har-qiyli 
qunlislardi qum basiwdan saqlaydi. Ekinshiden, koshpe qumlardi 
ozlestirip, awil xojaliq aynalasina qosiwga alip keledi. Songi 
jillan bekitilgen qumlarda awil xojaliq eginlerin Xorezm 
oblastmda paxta ham Qaraqalpaqstanda sail egip atir.
Koshpeli qumlardi bekitiwdin bir neshe usillan bar. Olardan 
qumlardi mexanikaliq bekitiwde qumga tik etip qamis yamasa 
saban ham seksewilden qalqanlar islep komiledi. Bul usil 
kobinese temir jol boylarin ham asfalt jollardi qum basiwdan 
saqlaw ushin qollamladi. Ekinshisi bitumlaw-bunday usilda 
koshpeli qumlardm ustine bitum emulsiyasi burkeledi. Ol qumnm 
ustinde 0,8-1 sm qalinliqtagi qatti qabiq payda etedi ham qumdi 
bekitip turadi. Bul qatti qabiq qumdi eki jilga deyin koship 
ketiwden saqlaydi. Qumdi bekitiwdin ushinshi usili - onm ustine 
kop jilliq shop, puta ham agashlardi, yagniy juzgiinlerdi, 
qoyansuyeklerdi, seksewillerdi, cherkezlerdi, jingillardi, ilaqlardi, 
selewlerdi, juwsanlardi, jantaqlardi h.t.b. egiw bolip tabiladi. Bul 
osimliklerdin tuqimlari kobinese samolyot penen koshpeli 
qumlarga sebiledi.
Togay xojaliq xizmetkerleri qumlardi bekitiw ham mal 
jaylawlarin ot shoplik osimlikler menen bayitiw maqsetinde songi 
jillari respublikamizdagi kopshilik qumlarga seksewil, cherkez, 
jiizgiin tuqimlarm egip atir. Sebebi usinday bekitilgen qumlarda 
awil xojaliq eginlerinen mol ziiraat jetistiriwge bolatuginligi 
tajriybede amqlandi. Bunday jerlerde misali garbizdan gektarma
343

---

350 с. erikten-100 с, juzimnen-150 с onim, al ot-shoplik 
osimliklerden 10-100 с kok massa ondiriwge boladi.