Mamleketlik universiteti jumanov m. A

14.3. Topiraqtin 6nimdarligin qorgaw
Adamlardi aziq-awqat onimleri menen tamiyinlewdin tiykan 
qadimgi topiraq bohp tabiladi. Barhq ekologiyahq faktorlardin 
unamli tasiri natiyjesinde onin hasildarhgi payda boladi. Topiraq 
osimliklerdin suwga, aziqhq zatlarga bolgan talabm barhq waqitta 
qanaatlandinp turadi. Tabiyiy jagdaylardm ham adamlardm 
qorshap turgan ortahqqa tasirinin natiyjesinde topiraqtm 
hasildarhgi ozgeredi. Daqillardin topiraqtm quramindagi aziqhq 
elementlerdi ozlestiriwi arqah awil xojaliq eginlerinen har jili 
ondirilip turgan zuraat payda boladi. Bul process lizliksiz dawam 
etedi. Topiraq quramindagi aziqhq elementlerdi madeniy eginler 
ozine har-qiyli darejede qabil etedi. Sebebi bir jerge bir tiirli 
egindi qayta-qayta ege beriw, sol madeniy osimlikke zanirli 
bolgan aziqhq elementlerdin topiraqta azayip ketiwine alip keledi. 
Sonliqtanda topiraqtagi aziqhq elementlerdi kobeytiwdin usili 
awil xojaliq eginlerin almaslap egiw bohp tabiladi. Sonday-aq 
agrotexnikaliq 
qagiydalar 
toliq 
saqlanbasa 
da topiraqtm 
hasildarhgi paseyip ketedi. Onuh omin topiraqqa har jili qosimsha 
mineral ham organikaliq togin berip toltinw miimkin. Sonliqtari 
atizlardan bir tonna paxta ziiraatin jetistiriw ushm topiraq
3X5

---

sharayatina qarap orta esap penen 45 kg azot, 15 kg fosfor, 50 kg 
azot, 8 kg fosfor, 21,5 kg kaliy sarip etiledi. Bir tonna jiiweri 
jetistiriwge 34 kg azot, 12 kg fosfor, 37 kg kaliy togini kerek. 
Kartofel 136 c/ga ziiraat toplaganda topiraqtan 48,2 kg azotti, 19 
kg fosfordi, 85 kg kaliydi ozlestiredi. Qant lablebisi 224 c/ga 
ziiraatlilikke 41,4 kg azot, 16,8 kg fosfor ham 39,4 kg kaliydi 
ozine siniredi. Sonm ushm aziqliq zatlardin ornm toltinw 
maqsetinde egislik jerlerdi har jili qosimsha aziqlandinw zanir. 
Sebebi bul topiraqtm hasildarligmin artiwma ham madeniy 
osimliklerden almatugin ziiraattin kobeyiwine alip keledi.
Bizin sharayatimizda daristin organikaliq togin sipatmda 
ahmiyeti ulli. Sebebi daris ot-shop qaldiqlari menen aralasip 
shirigennen keyin topiraq quraminda shirindi bolip aralasadi. 
Shirindi topiraqtagi organikaliq zattm tiykarm quraydi. Jergilikli 
t6ginler osimliklerdi 
aziqliq zatlar menen tamiyinlewshi 
organikaliq zat. Olardin quraminda madeniy osimliklerdin osip 
rawajlamwina kerekli barliq ximiyaliq elementler bar. Misali 1 
tonna qoy qiymda 8,3 kg azot, 2,3 kg fosfor, 6,7 kg kaliy bolsa, 
jilqinm tezeginde 5,8 kg azot, 2,8 kg fosfor 5,3 kg kaliy bar, al 
qara mallardm darisinde 3,4 kg azot, 1,6 kg fosfor, 4,1 kg 
kaliydin barligi agroxiyamiyaliq izertlewlerdin natiyjesinde 
amqlangan. Bir tonna qara maldin darisinin quraminda 300 kg ga 
shekem har-qiyli organikaliq shirindi zatlar boladi.
Usinm menen qatar awil xojaligmda topiraqtm quramma 
qarap mineral toginlerden duns paydalaniw oz natiyjelerin beredi. 
Sebebi tabiyattagi biologiyaliq aynalisqa qosimsha biogen 
zatlardin beriliwi madeniy osimliklerdin onimdarligin 40-50% ke 
shekem arttiradi. Biraq topiraqqa belgilengen normadan azot 
mineral togin beriw topiraqti buzadi, jerdin shorlamwma alip 
keledi. Sonliqtan mineral toginlerdi egiletugin eginlerdin turine 
qaray belgilengen normada beriw kerek, diyxanshiliqta almaslap 
egiwdi engiziw zanir.
386

---