|
14.6. Jer resurslannan unemli paydalaniw
Diinya jiizinde 100 den aslam ellerde jer suwgarilip egiledi.
Olardagi suwganlatugm erler tek 17% tutqani menen uliwma
diyxanshiliq oniminin 50% tin beredi. Olardan en kop
suwganlatugm jerler Aziyada jaylasqan. Olardin 80% ti Indiyaga,
Qitayga ham Pakistanga tiyisli. Jerlerdi suwganw usili songi
jillan dunyamn igalli rayonlanna ken tarqaladi. Ol en aldi menen
Amerikada ham Batis Evropamn ayinm ellerinde paydalanildi.
Sebebi jerlerdi suwgarip egiw kop mugdarda onim aliwga ham
xojahqtin ekonomikasm koteriwge alip keledi.
Sonliqtan
qurgaqshiliq rayonlarda jerlerdi suwlandmw ham suwganw eh
ahmiyetli melioraciyaliq ilajlardin biri bolip tabiladi.
Asirese Orta Aziyanm egislik jerlerinen suwgarmastan joqan
ziiraat aliw qiyin. Usigan baylanisli Orta Aziya respublikalarmda
suwganw sistemasin rawajlandinwga mudami diqqat awdarilip
kiyatir. Natiyjede lilken Fergana kanali, Amiw-Buxara, Qaraqum
kanallari qazildi. Olar awil xojaligmda xizmet etip tur. Sonday-aq
songi jillan Ozbekstanda 20 dan aslam iri-iri suw saqlagishlan
bolip ol 7 mlrd kub m suwdi ozine saqlay aladi. Bul bimeshe min
gektar suwsiz jatqan dalalardin egislikke aylamwma alip keledi.
Songi jillan Qaraqalpaqstan Respublikasmda suwganw
sistemasi tez pat penen rawajlandi. Qisqa waqit ishinde
Qizketken,
Kegeyli, Quwamshjarma, Paxta ama, Rawshan,
Kindikozek, Risoviy ham t.b. qazildi. Olar burm suwsiz jatqan
Shomanay, Ellikqala, Qaraozek, Taxtakopir rayonlarmin jerlerin
396
Sirilanya; 16703;
Surxandany»: 19594;
4%
Tashkent: 143J4:
Fergana; 3H525;
Samarkand; 20593;
5%
Xorezm; 27143,
7%
Namangan. 16804;
QaraqaJpaqslan.
134871;
32%
Вшсагэ; 19927;
5%
Andijan; 10572;
m
bagi-bostanga aynaldirdi. Hazir bul rayonlar respublikanm paxta,
sail ham basqa da awil xojaliq onimlerin jetistiriwshi bazaliq
rayonlarinan esaplanadi. Bugingi kunde Ellikqala rayonmda
Bostan kanali qazilip atir.
56-siiwret. Ozbekistan Respublikasinm oblastlarmda jerlerdin
meliorativ jagdayi (2010 j.)
Awil xojaligma jaramli jerlerdi ozlestiriw ilimiy tiykarda alip
bariliwi kerek. Bolmasa ol durisli natiyje bermeydi, hatteki
qolaysiz aqibetlerge alip keliwi mumkin.
Jer asti suwlari sayiz jaylasqan aymaqlarda egislik jerlerdi
normadan ziyat suwgariwga bolmaydi. Bul jer asti suwlarimn
qaddin koterip jiberedi. Olar kiinnin issiligi menen puwlamp,
topiraqtin betine duz jiynaydi, jerdin shorlamwina alip keledi.
Usmday jerler bizin respublikamizda kobirek ushirasadi. Hazir
Qaraqalpaqstannin 80% ke shamalas egislik jeri ortasha ham
kushli shorlangan. Sonday-aq, 1970-jillarda Xorezm oblastmda
kebir ashqan ham ortasha shorlangan jerlerdin kolemi 36%, al
kushli shorlangan jerler tek 2%, bolgan bolsa, hazirgi waqitta
ortasha shorlangan jerler 68% ke osti, al kushli shorlangan
jerlerdin maydam iish esege kobeydi. Qaraqalpaqstanda dushshi
topiraqli egislik jer joqtin qasmda Usigan baylanisli dekarativ
agashlar, miywa agashlari, parkier ham baglar, jiizimler aste-
397
aqinn quwrap atir. Bul tabiyiy apatshiliq kem-kennen qonsilas
Buxara, Nawayi, Xorezm ham Tashawiz oblastlarina da tasirin
tiygizbekte.
Orayliq Aziya respublikalarinda jer asti suwlarinm suw
qaddin paseytiw, jerlerdin shorlamwdan qorgaw, topiraqtin
qunarligin saqlaw, egislik jerlerdin meliorativlik awhalin jaqsilaw
ham awil xojaliq eginlerinen alinatugin onimlerdi kobeytiw
boymsha izeykeshler lilken ahmiyetke iye. Usigan baylanisli
respublikalar araliq izeykeshler qazildi. Maselen, «Drujba»
izeykesh Tashawiz oblastinan baslanip, Xorezm oblasti ustinen
Qaraqalpaqstannin Tashawiz oblasti menen shegarasi arqali
Sariqamis k61ine quyadi. 01 usi oblastlardin ham bizin
respublikamizdin kop mugdardagi jer asti suwlarm ozine jiynaydi.
Al Xojeli, Sbomanay, Qanlikol ham Qonirat rayonlarmin izey
suwlari Glavmy Levoberejmy kollektor (GLK) arqali Sudoche
koline agadi. Arqa rayonlardin jer asti duzli suwlari KS-1, KS-2,
KS-3, KS-4 ham KS-5 izeykeshlerinin jardeminde Aral tenizine
agip atir. Bizin respublikamizda bulardan tisqan rayonlar araliq
ham xojahqlar araliq izeykeshler bar. Izeykeshler tarmagi asirese
saligershilik rayonlarmda ham xojaliqlarmda adewir jaqsi
rawajlangan. Sonday-aq har bir awil xojaligi karxanasmm
aymagmda da izeykeshler qazilgan. Degen menen 80% ke
shamalas egislik jeri shorlangan Qaraqalpaqstanda olardm tarmagi
az. Sonin ushm izeykesh qaziwdi keleshekte de dawam ettiriw
kerek.
Suwganlip egiletugin jerlerdin topiragin qorgaw ushin
suwdin suwganw normasin qatan saqlaw talap etiledi. Usinm
menen birge suw jollannin ultanin ham jagalann suw sinbeytugin
etip betonlaw yamasa amawli plenkalar menen qaplaw, ya
bolmasa jawmlatiwshi ham tamshilatiwshi agregatlar jardeminde
eginlerdi
suwganw
kop
mugdardagi
suwdi
unemlewge
mumkinshilik beredi. Bul meliorativlik ilajlar topiraqtin ekinshi
martebe shorlaniwina tiyim saladi. Jerlerdi aqilga ugras
paydalaniwda, om saqlaw ham qorgawda mainleketlik jer
kadastnmn ham ornh moniteringnin roli ulli. Sebebi olarda
uliwma jer qon, omn sapasi tabiyiy jagdayi, xaliq xojaligi ushm
ahmiyeti ham ekonomikaliq qum haqqinda magliwmatlar beriledi.
398
Ozbekistan Respublikasi jer fondi 44,9 mln ga di iyeleydi.
Jer fondi tomendegi tiplerge ajiratiladi:
1. Awil xojaligma molsherlengen jerler;
2. Kop jilliq agashli maydanlar;
3. Jaylawlar jerleri;
4. Egislik , taslandi jerler - 0.18;
5. Togayzarlar;
6. Baw-baqsha, juzimgershilik birlespeler jerleri;
7. Puqaralar jasawshi jerleri;
8. Meliorativ maqsetlerdegi jerler;
9. Basqa jerler.
Awil
xojaligmda paydalanilatugm jer fondi ush tipke
bolinedi: suwgarilatugm jerler, lalmikar jerler, tabiyiy jaylawlar.
Tabiyiy jaylawlar 46,7%, suwgarilatugm jerler 9,15%,
togaylar 7%, basqa paydalanalmaytugin jerler 33,8 % ti quraydi.
Suwgarilatugm jerler 4,3 mln ga di quraydi ham awil xojaliq
onimlerinin 93% ten artigm beredi (57-suwret).
Do'stlaringiz bilan baham: |
