Mamleketlik universiteti jumanov m. A

14.5. Topiraqtm pataslamwi ham om qorgaw
Songi jillan awil xojaliq eginlerinin jabayi shoplerine ham 
ziyankeslerine qarsi kop mugdardagi zaharli ximikatlar sebilip 
atir. Bul zaharli zatlar jiida bekkem boladi. Olar kop jillarga 
shekem topiraqta saqlamp turadi ham om aste-aqinnliq penen 
buzadi. Bul zaharli zatlar topiraqta 3-6 hatteki 50 jilga deyin 
tarqalmay saqlanadi. Olar topiraqtin fizikaliq ham ximiyaliq 
diizilisin ozgertedi. Usiniri menen birge topiraqtagi paydali 
mikroorganizmlerdi nabit etedi. Sonday-aq olar har tiirli 
topiraqtan juwilip shigip, darya, kol ham jap-salma suwlann 
pataslaydi. Degen menen bunday zaharli ximikatlar asirese Orta 
Aziya 
ham 
Qazaqstanda 
paxtashihq ham 
saligershilikte 
qollaniladi ham diinya jtizin de har jili 500 mm tonnadan 
aslamiraq zaharli ximikatlar islep shiganladi. Biraq hazirgi 
waqitta Ozbekistan ham Qaraqalpaqstan Respublikalannin awil 
xojaligi keskin azaydi. Olar bunnlan samolyot penen hawadan 
sebiletugm bolsa, hazir traktorlarga asilgan OVX agregatlarmm 
jardeminde yamasa suwga tamshilatiw usili menen beriletugm 
boldi. Bul zaharli ximikatlardi linemlewge ham qorshap turgan 
ortaliqti belgili darejede zaharleniwden saqlawga alip kelmekte. 
Sonday-aq diyxanshiliqtin ziyankeslerine qarsi giiresiwdin 
biologiyaliq usillan rawajlamp atir. Bumn ushm respublikamizdm 
kopshilik xojaliqlannda biolaboratoriyalar sholkemlestirilgen. 
Olar asirese paxtashihq xojaliqlarmda jaqsi jolga qoyilgan.
Awil xojaliq eginlerine mineral togin beriwde topiraqtui 
ximiyaliq quramin har tarepleme liyreniw kerek. Sebebi mineral 
togindi normadan ziyat beriw topiraqti buzadi, om shorlandinp, 
jaramsiz 
awhalga 
alip 
keledi. 
Amerika 
qanigelerinin 
magliwmatina qaraganda Nyu-Djersi shtatinda fosfor toginlerin 
23 ham 40 jil dawammda paydalamwdan topiraq quramindagi ftor 
elementinin mugdari 25 ham 64 % ke kobeygen. Jerge kaliy 
toginlerin turaqli paydalamw topiraqta xlordin koplep toplamwina 
alip keledi. Ol topiraqtin agrofizikaliq qurilisin buzadi. Bunnan
394

---

tisqan topiraqqa berilgen kaliy togini ziyanli ham zaharli awir 
metallar menen pataslanadi. Al azot toginleri jerge birgelki 
berilmese osimliklerge artiq azot otedi. Olar daqillardm daninde 
toplanip, onimnin sapasm buzadi. Sonday-aq suwganw waqtmda 
topiraqtagi artiq nitratlar shayilip ketedi de osimliklerge hesh 
qanday payda keltirmeydi. Qurgaqshiliq jagdaymda artiq nitratlar 
topiraqtin ustingi qabatina toplanadi ham omn quramliq qasiyetin 
buzadi. Sonliqtan awil xojaliq qAnigeleri daqildan joqan zuraat 
jetistiriw ushm diyxanshiliqtin turine qarap, olardin mineral 
toginlerge bolgan talabin terenirek liyreniwi ham topiraqlardin 
ximiyaliq 
quramma 
saykes 
keletugin mineral 
toginlerdi 
paydalamwi kerek. Sebebi qurgaqshiliq zonalarda topiraqlar 
siltileniwge 
beyimli 
boladi. 
Sonliqtan 
bunday 
jerlerge 
qishqillatiwga uqipli (sulfat ammoniy, superfosfat) toginlerdi 
paydalaniw maqsetke muwapiq boladi. Al qishqil topiraqlarda 
kerisinshe siltileniwge beyim (natriy ham kalciy selitra) toginlerdi 
togiw kerek. Duzli topiraqlarga selitra ham kaliy duzin togiwge 
bolmaydi. Sebebi olar suwda tez crip, osimliklerdin rawajlaniwm 
paseytedi, topiraqti buzadi.
Aral 
jagalanndagi 
jerlerdin 
shorlamwm 
ham 
oniri 
pataslamwm ilimpazlar, qanigeler Araldin qunp ketiwi menen 
baylanistiradi. Haqiyqatmda da, Aral tenizinin quriwi, bul 
regionda dushshi suw resurslarmin hadden tis kemeyip ketiwi 
awir ekologiyaliq jagdaydi payda etedi. Hazir piitkil Aral boyi 
ekosistemasm duz basip ketiw qawipi tuwip tur. Sebebi Aral 
tenizi burin usi basseyndegi duzdi qabillaytugm bolsa, hazir ol usi 
regiondi shanli duz benen tamiyinlewshi xizmetin atqarmaqta. 
Amawli esaplawlarga qaraganda Araldin kewip qalgan ultanman 
har jili 75-100 min tonna duzli shan-tozanlar kiishli samal menen 
hawaga koteriledi. Olar Aral tenizinen uzaq-uzaqlarga, hatteki 
Amerikaga banp jetken ham sol jerlerdin topiragin duzli shan 
menen pataslap atir. Misali hazir Qaraqalpaqstan Respublikasmm, 
Xorezm ham Tashauz oblastlarinin jerlerinin har bir gektarma har 
jili 540 kg shan aralas duz tiisip tur. Olar bul regionmn topiragin 
pataslamaqta. Usigan baylanisli bul regionda 80% egislik jer 
kushli ham ortasha shorlangan, pataslangan.
345

---

Bulardan basqa topiraqti ham awil xojaliq eginlerin zavod, 
fabrika ham basqa da qurilis obektlerinen shiqqan tutin, shan, 
kiiye aralas ashshi jawmlar ziyanlap ham pataslap atir. Olar 
topiraqtin ustingi qatlamma tiisip, onm quramm ozgertiwshi 
ximiyaliq reakciyalardin jiiriwine sebepshi boladi ham suwganw 
waqtinda osimliklerdin osiwine yamasa olardin tirishiliginih 
buziliwina alip keledi. Sonliqtan zavod, fabrikalardin monlanna 
tutin, kiiye, shan-tozanlardi ham islep shigarilgan zaharli gazlerdi 
irkip qalatugin filtrlewshi liskenelerdi omatiw yamasa ondiris 
texnologiyasin jetilistiriw zanir.