Mamleketlik universiteti jumanov m. A

XIV BAP. LITOSFERA EKOLOGIYASI
Tayam sh sozler: Litosfera, j e r qatlami, topiraq, onimdarliq,
qara topiraq, zonalar, eroziya, sholistanga aylamw, shorlamw,
topiraqlardin 
pataslam wi, rekultivaciya, qazilma bayhqlar,
mineral resurslar.
14.1. Jer resurslan. Topiraqtan paydalaniwdin ekologiyahq
mashqalalari
Litosfera 
{litos-
tas, 
sfera-
shar, qabiq) degende jerdin 30-80 
km qahnhqtagi 
qatti 
qabigi 
tusiniledi. 
Jer qabigindagi 
mikroorganizmler 3-5 km terenlikke shekem ushiraydi. Jer usti 
ham jer asti hazirde aktiv ozlestirilgen. Hazirde litosferada jer asti 
qazilmalari 10 km ge shekem bolgan terenlikten ahmwi miimkin. 
XXI asirge kelip insaniyat litosferaga sheksiz tasir korsetpekte. 
Qalalar astinda jer asti qalalan qunlgan, shigindi xanalan, saqlaw 
xanalan bar. Jer astinda yadro qurali smawlan otkeriledi. Jer 
resurslan insanlar omirinde sheshiwshi rol oynaydi. Jer-insanlar 
jasaytugm ham awil xojaliq onimleri jetistiriletugm orm 
esaplanagi.
Qurgaqshihqtin uliwma maydani 148000 mln ga di payda 
etedi. Usidan 4060 mln ga (28%) togaylar, 2600 mln ga (17%) 
shoplik ham jaylawlar, 1450 mln ga (10%) aydalatugin jerler ham 
6690 mln ga (45%) shol, yarim sholler, muzliqlar, qala, awil 
jerleri ham basqa maqsette paydalanatugin jerler. Jer jiizinde 
diyxanshihq maqsetlerinde isletiletugin jerler, uliwma jer 
aymaginm 10 % quraydi ham dunya juzi adam basma 0,5 ga dan 
tuwri keledi.
6nimdarliq qasiyetine iye bolgan jer jiizinin iistingi bolimi 
topiraq 
delinedi. Topiraqlardin tabiyattagi ham insan omirindegi 
roli lilken. Topiraq biosferadagi zat aylanba xarakterinde tiykargi 
rol oynaydi. Topiraq organizmler ushm tirishilik ortahgi, aziq- 
awqat orayi esaplanadi, zatlardm kishi biologiyaliq ham ulken 
geologiyahq aylanba hareketinde ahmiyetli rol oynaydi. Topiraq 
qatti, suyiq ham gaz tarizli komponentlerden ibarat bohp, hawa 
rayi, osimlikler ham haywanlar, mikroorganizmlerdin oz-ara
380

---

quramali tasiri natiyjesinde payda boladi. 1 gramm topiraqta 
millionnan artiq apiwayi haywanlar ham tomen darejeli osimlikler 
ushirasadi.
Topiraq tawsilatugin ham tiklenetugin resurslarga kiredi. 
Topiraq tarixiy quramga iye bolgan quramali, garezsiz tabiyiy 
dene bolip, ozgeriwshen dinamik tuwmdi. Jer jiizi turli qabiqlari 
ortasindagi baylams topiraq arqali amelge asadi. Topiraq tabiyiy 
landshaftlardm tiykan 
esaplanadi. 
Biosferada ormlaytugin 
xizmetine qarap topiraqti organikaliq omir shinjinnm eh kerekli 
shenberi 
dep jiiritse boladi. 
Topiraqta ol 
yamasa bul 
mikroelementler 
jetispewshiligi 
yamasa 
artiqshaligi 
organizmlerdin 
rawajlamwi 
ham 
insannm 
den-sawligina 
tuwridan-tuwn tasir otkeredi. Topiraq kesellik tarqatatugm; 
koplep mikroorganizmler ushm zanir orm esaplanadi.
Topiraqta tuberkulez, oba, xolera, ish-terleme, brucellez ham 
basqa keselliklerdi qozgatuwshilari boliwi miimkin. Biosferada 
topiraqtm en ahmiyetli roli sonda, barshe organizmlerdin 
qaldiqlan topiraqta maydalanadi ham jane mineral birikpelerge 
aylanadi. Topiraq qatlamisiz jer jiizinde omirdi koz aldimizga 
keltirip bolmaydi.
Diyxanshiliqtm juzege keliwi menen topiraqtin adamlar 
omirindegi ahmiyeti keskin rawajlanip ketken. Insan ozi ushin 
zarur bolgan barshe aziq zatlan ham koplegen basqa qurallar 
tuwridm-tuwri topiraqtan alinadi. Jer jiizindegi hazirgi bar bolgan 
topiraq qatlami jamiyet rawajlamwi natiyjesinde kushli ozgergen.
Insaniyat tariyxi dawaminda 2 mlrd gektardan artiq onimdar 
topiraqli jerler jaramsiz jagdayga 
keltirilgen. 
Har jili 
planetamizdagi awil xojaligi ushm jaramsiz jerler maydani shor 
boliwi, jemiriliwi natiyjesinde 5-7 min gektarga kemeymekte. 
Topiraqlarga 
insan 
tasirinin 
kiisheyiwi 
suwganlatugm 
diyxanshiliq ham sharwashiliqtm rawajlamwi menen baylanisli. 
Suwgarilatugin diyxanshiliq Mavarannaxrda derlik 5 mm jilliq 
tariyxqa iye.
Jer jtizi topiraq qatlammin hazirgi jagdayi birinshi nawbette 
s h a x s
jamiyetinin aktivliligi menen belgilenedi. Insan topiraqlarga 
tasir korsetedi. Insan topiraqlardin onimdarligin asmw, jerlerdin 
jagdayin jaqsilaw mumkin. Sonin menen bir qatarda qala qunliwi,
381

---

qorshagan ortaliqtm pataslaniwi, agrotexnik ilajlardin talapqa 
juwap bermewi natiyjesinde topiraqlar tuwridan-tuwri jo q boliwi, 
jaramsiz jagdayga keliwi, jemiriliwi miimkin. Hazirgi kunde 
topiraqlar maydamnm kemeyiwi onm tikleniwinen minlagan 
martebe tez amelge aspaqta.
Tabiyatta samal ham suw tasirinde topiraqlardin jemiriliwi 
yamasa eroziyasi amelge asadi, oyiqlar payda boladi.
Antropogen 
eroziya 
topiraq 
resurslarman 
naduns 
paydalamwdin aqibeti bolip, omn tiykargi sebepleri togaylardi 
shawip taslaw, jaylawlarda sharwa mallarm bagiw normasina 
amel qilmaw, diyxanshiliq juritiwdin naduris metodlarman 
paydalaniw ham basqalar. Turli magliwmatlarga qaraganda har 
kiini jer jiizinde eroziya natiyjesinje 3500 ga onimdar topiraqh 
jerler isten shigadi. Suw eroziyasi kobirek taw aldi ham tawli 
rayonlarda, samal eroziyasi tegisliklerde guzetiledi. 
Shah 
boranlan natiyjesinde bir neshe saat ishinde topiraqtm 25 sm ge 
shekem bolgan qatlamm samal uliwma ushinp ketkenligi 
haqqinda magliwmatlar bar.
Eroziya processLerinifi aldm aliw ham ogan qarsi gures ushm 
koplegen sharalar islep shigilgan. Bularga osimlik qaplamm 
tiklew, agrotexnik ilajlardi tuwn alip banw, jasil qorgamw 
belbewlerin payda etiw, gidrotexnik ilajlardi reje boymsha 
otkeriw ham basqalar kiredi.
Suwganlatugm 
diyxanshiliq 
rayonlannda 
topiraqlardin 
shorlamwi 
tiykargi 
ekologiyaliq 
mashqala 
esaplanadi. 
Topiraqlardin shorlamwi suwgariwdi naduris ahp banlganda jer 
asti suwlan koteriliwi natiyjesinde juz beredi. Birlemshi ham 
ekilemshi shorlaniw guzetiledi. Ekilemshi shorlamwda suw 
kapillyarlar arqali koterilip duzi topiraqta qaladi yamasa artiqsha 
suwgariw natiyjesinde jer asti suwlan erigen duzlar menen 
shorlanadi. 
Ekilemshi 
shorlaniw kobirek ziyan keltiredi. 
Topiraqlardin 
shorlamwi Aziya, Amerika ham Afrikamn 
kopshilik mamleketlerinde guzetiledi. Shorlamwdin aldm aliw 
ushm 
otkeriledi, 
jerlerdin 
shori juwiladi. 
Topiraqlardin 
batpaqlamwi tiykannan lzgar kop jerlerde guzetiledi. Suw 
saqlagishlar atrapmda batpaqhqlar juzege keledi. Batpaqlardi 
keptiriw ushm amawli melioraciya ilajlari otkeriledi.
382

---

Topiraqlardi pataslaniwdan saqlaw ulken ahmiyetke iye. 
Awil xojaligm ximiyalastmw topiraqlardm ximiyaliq birikpeler 
menen pataslaniwin kusheytirip jiberedi. Mineral toginler tuw n 
tanlanbasa ham normada isletilmese topiraqtin jagdayi ozgeredi, 
onimdarliq qasiyeti buziladi. Asirese, ziyankeslerge qarsi, jabayi 
shoplerge ham osimlik keselliklerine shara esabinda ken 
paydalanatugm 
pesticidler, 
gerbicidler, 
insekticidler, 
deflyaciyalardi normasman artiq isletiw topiraqqa juda jaman tasir 
korsetedi. Pesticidler topiraqtagi paydali mikroorganizmlerdi 
nabit qiladi ham shirindilerdiA kemeyiwine alip keledi. Maselen, 
DDT pesticitti isletilgeninen 20 jil keyin de topiraq quraminda 
onm ele bar ekenligi amqlanadi. Pesticidler aziqhq shmjm arqali 
otip, insannm den-sawligmada ziyan keltiredi. Hazirgi kunde 
alimlar qisqa waqit tasir etip, son maydalamp ketetugm biocidler 
ustinde islep atir.
Topiraqlar 
sanaat 
karxanalan, 
transport 
shigindilari, 
kommunal-shiyki shigmdilar menen de pataslanadi. Ximiya ham 
metallurgiya karxanalan, taw-kan sanaati shigindilari topiraqlardi 
asirese kushli pataslaydi ham isten shigaradi. Topiraqta sinap, 
qorgasm, ftor ham basqa juda zaharli birikpeler jiynaladi. Bul 
osimliklerge jaman tasir korsetedi, aymmlan nabit boladi ham 
adamlarda tiirli qawipli keselliklerdi keltirip shigaradi.
Topiraqlardi amawli tajiriybelerden otkerip tazalaw qiym. 
Sonin ushin topiraqlardi pataslaniwdan saqlaw tajiriybeleri oz 
waqtmda otkeriliwi ham mzam boymsha baqlaw omatihw kerek. 
Qurgaq jerlerde shollesiw hareketlerinin aldm aliw zanir 
ahmiyetke iye.