Mamleketlik universiteti jumanov m. A

otmishke 
tiyisli gidrobiologiyaliq magliwmatlar 
solardan ibarat bolip, ol dawirde tenizdin barhq boliminde 
biologiyaliq processler toliq 
otip 
turgan edi. Hazirgi waqitta 
Araldan qalgan eki bolimde biz keltirilgen maghwmatlardan ne 
zat 
saqlamp 
qalganhgi 
bizge malim emes, lekin birqansha suw 
otlardm turleri 
Amiwdaryanm 
etek bolimindegi kollerde saqlamp 
qalgan. 
Aymaqtm klimat laboratoriyasi ham 50 
min. 
nan artiq 
xaliq jasaytugm kenisliktin aziq-awqat deregi esaplaniwshi Aral 
tenizine keltirilgen ulken ziyannm orni tolmaydi. Qolaysiz 
ekologiyahq halat ham insannm unamsiz xojaliq faktori Aral suw 
betinin tmimsiz 
paseyiwi 
ham katastrofaliq belgige, suw 
shorliginm 
3-11 g/1 den 55-58 g/1 ga shekem koteriliwi 
tenizdegi
koplep 
ashshi-shorlangan suwlarga say osimlik ham haywan 
tiirlerin, asirese, aborigen ixtiofauna turlerinen aq shabaq, sazan, 
llaqa, siiwen, vobla siyaqli 20 dan artiq baliq turlerinin 
jogalip
ketiwine sebep boldi.
80-jillardin ortalarmda suw turlerinin kopshiligi tenizde nabit 
boldi. Teniz beti 39-40 metrge shekem paseygen ham suw shorligi 
35 g/1 bolgan waqitta tenizde hammesi bolip tort baliq turi: Qara 
teniz glossa kambalasi, Baltiq salakasi, Kaspiy aterinasi ham 
Kaspiy bichok-podkamennikler saqlamp qalgan. 6 z waqtmda usi 
baliqlar Araldm baliq onimin kobeytiw ushm tenizge keltirip 
jiberilgen edi. Usi bahqlardan gloss kambalasi suwdin shorligi 60 
g/1 ham onnan joqari koterilgende, onm jasap qaliwi mushkil 
bolip qaldi.
Baliqlardm oliwinine teniz suwmin turli ximiyaliq zatlar 
menen pataslaniwi da sebep bolgan. B.K.Karimov (1995) alip 
bargan izertlewler boymsha, Aral tenizi hawizi ekosistemasmda 
ushiraytugm turli baliqlar - aq qalin manlay, marinka, aq shabaq, 
plotva, sazan, sila, suwen ham basqa turler denesinde DDT, onm
376

---

metabolitleri jeterli darejede toplamwinan baliqlardm nabit 
boliwma sebep ekenligi aniqlangan.
Araldm ekologiyahq halatimn ozgeriwi natiyjesinde ol 
jerdegi baliqlar gana emes, balkim olardin tiykargi azigi bolgan 
omirtqasiz haywanlar - zoobentos ham zooplankton da nabit 
bolgan. Тек suwdm joqari shorligma iykemlesken 2-3 mikrofauna 
turi saqlamp qalgan.
Aral boyindagi shollesiw tenizdin aldmgi qirgaqlannan 200 
km ge shekem keneydi ham usi ormlarda ushirasatugm haywanlar 
alemin degradaciyaga ushirawma sebep boldi. Aral boyi 
togayliqlarinm 
aste-aqmn 
quntihwi 
sebepli, 
ol jerlerde 
ushirasatugm 60 tan artiq gulli osimlikler, olar ishindegi relikt 
ham endemik turler de jogahp ketiw qawpi astmda. Bugan sebep, 
usi jerler lqlimimn keskin ozgeriwi, yagniy teniz maydaninin 
kishireyiwi, suw betinin paseyiwi, atirapmda hawa igalhgmin 
kemeyiwi ham suwiq dawirlerdin sozihwi boldi.
Joqanda atap otilgen unamsiz ekologiyahq faktorlar tasiri 
natiyjesinde aymaqta 5 mln. ga maydanda jana sholistan jiizege 
keldi ham bul halat Aralboyi xalqmin social-ekonomikaliq 
omirine kushli tasir korsetti.
Bizge belgili, 1994-jili 5 Orayliq Aziya mamleketlerinin 
basshilan Aral aymagmda jiizege kelgen ekologiyahq apatshiliqti 
jeniw ushm fmans bayliqlarm birlestiriwge qarar etip, Araldi 
qutqanw xaliq araliq fondi diizildi. Onda Araldi saqlaw boymsha 
tayarlangan dastiir ham joybarlardi qarejet penen tamiyinlew ham 
aymaqtin ekologiyahq jagdaym jaqsilawdan ibarat bolgan. Aral 
apatshiliginan juzege kelgen qolaysiz jagdaydi jaqsilaw jumislan 
BMSh, Xaliq araliq bank ham basqa xaliq araliq sholkemler 
menen birge islesiwler alip barilmaqta. Sonnan 15 mln. dollar 
ajiratihp, ol egin maydanlarmin jagdaym jaqsilaw, mektep, jasaw 
ormlan, suwdi tazalaytugin imaratlardi quriw ushm bagdarlangan.
Aral boyinda tabiyiy jagdaydi tiklew ham qorgaw barisindagi 
bul kiinnin tiykargi waziypasi tomendegilerden ibarat:
1. 
Aymaqtin ekologiyahq jagdaym inabatqa algan halda 
egislik maydanlarm suwganw, sanaat ham xojaliq talaplan ushm 
sanplanatugm suwlardi tejew ham normada isletiw.
377

---

2. Regional texnikaliq ham ot-shop ushin molsherlengen 
osimliklerdi 
jetistiriwde 
kollektor 
-izekesh 
suwlarinan 
paydalaniw;
3. Shol maydanlarda fitomelioraciya jumislann alip banwdi 
tezlestiriw ham keneyttiriw;
4. Aymaqta mikroklimatti jaratiw jollan menen biologiyaliq 
kop-tiirlilikti jaqsilawdi jolga qoyiw.
Jaqm keleshekte bunday jagdaylardi amelge asinw Aral 
tenizi 
hawizinde 
ekologiyaliq 
ham 
social-ekonomikaliq 
mashqalalardi sheshiwge imkaniyat beredi ham Aziyada ozine say 
suw hawizin saqlap qaliw bansinda (liken rejelerdi amelge 
asiriwga tiykar jaratiladi.