|
Sadullayeva Yulduz 201 guruh talabasi tayhorlagan - Xartumlilar (Proboscida) - sut emizuvchilar sinfi turkumi. Ustunsimon oyoklari 5 barmoqli. Ustki labi va burni juda choʻzilib xartumni hosil qiladi (nomi shundan). X. — oʻtxoʻr. Hozirgi X.ning fillar oilasiga mansub 2 turi maʼlum. X.ning tepa jagʻidagi 2 ta kurak tishi tashqariga oʻsib chiqqan boʻlib, fil suyagi deyiladi. Fil suyagi jahon bozorida juda qadrlanadi. Hid bilish va eshitish organlari yaxshi rivojlangan. Terisi qalin, siyrak tukli, serajin burmalar hosil qiladi. Faqat hozirgi qirilib ketgan mamontlar terisi qalin jun bilan qoplangan boʻlgan. X.dan xoʻjalik ishlarida foydalaniladi. Soni kamaygani uchun ayrim joylarda muhofazaga olingan.
- Zamonaviy fillarning eng qadimgi ajdodlari taxminan 60 million yil oldin - dinozavrlar yo'q bo'lib ketganidan besh million yil o'tgach paydo bo'lgan. Ular cho'chqa kattaligidagi hayvonlar bo'lib, kattalashgan kesma tishlari bilan juda kichik tishlarga o'xshardi. 35 million yil oldin fillarning qadimgi qarindoshlari botqoqlarda va sayoz suvlarda yashagan va allaqachon kichik begemotlarga o'xshardi. Evolyutsiya jarayonida burun va yuqori lab bir-biriga bog'langan (ko'rinishidan, suv ostida nafas olishni osonlashtirish uchun) o'ziga xos magistralni hosil qiladi. Yo'qolgan proboscis turlarining soni 170 dan oshadi va ular orasida og'irligi 24 tonnagacha bo'lgan haqiqiy gigantlar ham bor edi. Nisbatan yaqinda (geologik me'yorlar bo'yicha) mastodonlar, stegodonlar va mamontlar yo'q bo'lib ketdi. Fanga ma'lum bo'lgan so'nggi mamontlar Vrangel orolida yashagan va atigi 3,5 ming yil oldin nobud bo'lgan. Proboscis tartibining yo'qolmagan yagona vakillari - fillarning ikkita avlodi: hind (bir tur) va afrikalik (ikki tur: buta fili va o'rmon fili).
- Fillar va odamlar o'rtasidagi munosabatlar asrlar davomida dramatik bo'lib kelgan. Shunday qilib, mamontlarning yo'q bo'lib ketishi haqidagi farazlardan biri ularning nazoratsiz ov paytida qadimgi odam tomonidan yo'q qilinishidir. Hamma narsa tarixiy vaqt fil ovchiligi ham gullab-yashnadi, lekin endi go'sht uchun emas, balki qazib olish uchun " Fil suyagi"(tuklar) va ulardan mahsulotlar savdosi. Fillar quruqlikdagi tirik hayvonlarning eng "vakili" bo'lib qolishiga qaramay (in Milliy muzey Madriddagi tabiiy fanlar 11 tonnalik to'ldirilgan filni namoyish etdi), quloqli gigantlar soni doimiy ravishda kamayib bormoqda. Ularning yashash joylariga mos keladigan hududning tez qisqarishi ham muhim rol o'ynaydi. Bugungi kunda deyarli barcha yovvoyi fillar qo'riqxonalarda va boshqa qo'riqlanadigan hududlarda yashaydi.
- Hozirgi vaqtda bitta fillar oilasidan iborat bo'lgan yuqori hayvonlarning infraklassi. Proboscidea - zamonaviy quruqlik hayvonlarining eng kattasi. Fillar tanasining yelkalaridagi balandligi 4 m ga, vazni esa 7,5 tonnaga etadi.Ular Afrikada Sahroi Kabirning janubida, shuningdek Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoda Pokistondan Hindiston, Nepal va Birma orqali Laosgacha, Kambodja, Tailand, Malay yarim oroli va Sumatra orollari.
- Fillarning keng oyoqlari deyarli har qanday tuproqda - savannalarning qattiq tuproqlaridan daryolar va ko'llarning botqoqli qirg'oqlarigacha harakat qilish uchun moslangan. Oyoqqa suyanganda, uning tagligi kengayib, qo'llab-quvvatlovchi sirtni oshiradi. Yurishda oyoqlar prujinali bo'lib, bu fillarga butunlay jim yurish imkonini beradi. Old oyoqlarning besh barmog'ining har biri, shuningdek, uch yoki to'rt barmog'i orqa oyoqlar kichik tuyoq bilan qoplangan. Old oyoqlar orasidagi ko'krakda, shuningdek, primatlar, sirenalar va yarasalarda sut bezlarining bir juft nipellari mavjud. Katta qurilishga qaramay, proboscis harakatchan, tik cho'qqilarni ko'rinadigan kuchsiz engib o'tadi va toshlar orasida o'zini erkin his qiladi, peshonasini va magistralining uchini suv yuzasidan qoldirib, mukammal suzadi. Fil etishtirish ma'lum bir mavsum bilan bog'liq emas. Homiladorlik 20 oydan 22 oygacha davom etadi. Ayol 1, kamroq tez-tez 2 bolani olib keladi. Hayotning birinchi oylarida fil bolasi tanasini ishlatmasdan, og'zi bilan so'radigan ona suti bilan oziqlanadi.
- Birinchi proboscis Afrikada paleogen davrida eotsen davrining ikkinchi yarmida paydo bo'lgan. Ularning eng yaqin qarindoshlari dengiz aholisi - lilaklar (dugonglar, manatees, Steller dengiz sigirlari) va meroteriya bu ikki tartibni bog'laydigan eng qadimgi vakil hisoblanadi. Proboscisning umumiy rivojlanish yo'lidan erta og'ishgan guruh deinoteriy edi. Paleomastodonlar proboskidlar rivojlanishining asosiy evolyutsion yo'lining negizida joylashgan bo'lib, gomfoteriyalar ulardan kelib chiqadi, haqiqiy fillarga va o'tmishda ko'p bo'lgan, ammo yo'q bo'lib ketgan haqiqiy mastodonlar guruhiga olib boradigan o'ziga xos "oraliq aloqa". Gomfoterlarning qarindoshlari ham botqoqlarda yashashga moslashgan maxsus shakllar - platybelodon va ularga yaqin shakllar edi.
- Kaynozoy davrida o'nlab proboscis turlari mavjud edi, faqat Pliotsen va To'rtlamchi davrda mamontlar kamida 20 tur edi. Ularning ko'pchiligi butunlay "fil" ko'rinishiga ega, tanasi va tishlari chiqib ketgan. Ammo ba'zilari, ayniqsa ajdodlar va qochish shakllari, g'ayrioddiy edi, masalan, Platybelodon va yaqindan bog'liq bo'lgan Gnatobelodon va Ambelodon.
- Fillarning qazilma ajdodlari Avstraliya va Antarktidadan tashqari deyarli barcha qit'alarda yashagan. Ulardan ba'zilari otdan katta bo'lmagan, boshqalari janubiy fil kabi haqiqiy gigantlar bo'lib, balandligi 5 m ga etgan.Qo'zg'aluvchan proboscis asosan o'rmonlarda, savannalarda va daryo vodiylarida yashagan. Faqat mamont, iqlimning umumiy sovishi bilan tundraning og'ir sharoitlariga moslashishga muvaffaq bo'ldi.
- Buyurtmaning (va oilaning) qisqacha tavsifi
- Proboscis - eng yirik quruqlik hayvonlari (elka balandligi 3-4 m; vazni 4-5 tonna); uchlamchi davrda ko'p va keng tarqalgan edi. Proboscideans hajmi zamonaviy quruqlikdagi sutemizuvchilar orasida eng kattasi. Erkaklar urg'ochilarga qaraganda kattaroqdir.
- Tana massiv, cho'zilgan. Bo'yin qisqa. Boshi juda katta, quloqlari katta, kichik ko'zlari (nictitating membranali) va uzun mushak tanasi, oxirida burun teshigi bor. Yuqori jag'ning ulkan tishlari og'zidan bir juft tish shaklida chiqib turadi, tishlari yo'q. Tusklar hayot davomida o'sadi. Molarlar siljishda ishlaydi; kiyganda, u keyingisi bilan almashtiriladi. Magistral cho'zilgan burun va yuqori labdan hosil bo'ladi: bu ichi bo'sh mushak shakllanishi bo'lib, butun uzunligi bo'ylab bo'ylama septum bilan bo'linadi. Magistralning oxirida faqat dorsal yoki dorsal va ventral tutuvchi barmoq o'xshash jarayonlar mavjud.
- Fillar (Elephanditae) — xartumlilar turkumi oilasi. Baʼzi sistematiklar fikricha, kenja oilasi. 2 urugʻi: Afrika F.i (2 tur) va Osiyo F.i (1 tur) bor. F., asosan, Osiyo va Afrikaning oʻrmon hamda savannalarida tarqalgan. Boʻyi 4—4,5 m gacha, ogʻirligi 5—7,5 t gacha. Terisi kalta va siyrak tukli. Oyoklari yoʻgon, baquvvat. Barmoqlari (oldingi oyoklarida 5 ta, orqadagisida 4 yoki 5 ta) tuyoqqa oʻxshash shoxeimon tuzilma bilan qoplangan. Oyoq kaftining tagida yumshoq massa boʻlib, filning tovusheiz harakatlanishini taʼminlaydi. Bir kunda 100 km cha yoʻl yurishi mumkin. Jagʻining ustki va pastki qismida 1 tadan oziq tishi bor, ular vaqtvaqti bilan yeyilib tulik shoxshabbalari, bargi, mevasi, kurtaklari va boshqa (bir kunda 100 kg cha) bilan ozikdanadi. 70—80 yil yashaydi. Eng qadimgi F. qoldigʻi yuqori pliotsen davri yotqiziqlaridan topilgan. Goʻshti ovqatga ishlatiladi. Fil suyagi, dumidagi qattiq qili va terisidan turli buyumlar yasaladi. Hind fili xonakilashtirilgan, ishchi hayvon sifatida foydalaniladi. Koʻplab ovlanishi va yashash muhitining buzilishi natijasida F.ning soni kamayib ketgan. Barcha turlari muhofaza qilinadi.
- Chumolixoʻrlar (Myrmecophagidae) — chala tishlilar turkumiga mansub sut emizuvchilar oilasi. 3 uruqqa mansub 3 turi bor: katta Ch. (gavdasi 100— 120 sm, dumi 60—90 sm, ogʻirligi 18—23 kg), tamandua (gavdasi 55 sm cha, ogʻirligi 3—5 kg), kichik Ch. (gavdasi 18 sm cha, dumi 20 sm cha, ogʻirligi 0,5 kg cha). Katta Ch.ning yelkasi va dumidagi tuklar juda uzun (40 sm cha), tumshugʻi naysimon, tishlari yoʻq; oldingi oyoqlaridagi tirnogʻi mustahkam, ilmoqsimon qayrilgan. Tamandua va kichik Ch. dumi tuksiz. Ch. okshomda va tunda faol. Asosan, chumoli va termitlar uyasini buzib, ularni yopishqoq uzun (60 sm cha) tili bilan tutib yeydi. Yilda bitta bola tugʻadi. Ch. Meksikadan Boliviyagacha boʻlgan joylarda, Braziliya va Shim. Argentinaning tropik oʻrmonlari hamda butazor dashtlarida tarqalgan. Katta Ch. kamayib ketgani uchun muhofazaga olingan.
- Xartumlilar (Proboscida) - sut emizuvchilar sinfi turkumi. Ustunsimon oyoklari 5 barmoqli. Ustki labi va burni juda choʻzilib xartumni hosil qiladi (nomi shundan). X. — oʻtxoʻr. Hozirgi X.ning fillar oilasiga mansub 2 turi maʼlum. X.ning tepa jagʻidagi 2 ta kurak tishi tashqariga oʻsib chiqqan boʻlib, fil suyagi deyiladi. Fil suyagi jahon bozorida juda qadrlanadi. Hid bilish va eshitish organlari yaxshi rivojlangan. Terisi qalin, siyrak tukli, serajin burmalar hosil qiladi. Faqat hozirgi qirilib ketgan mamontlar terisi qalin jun bilan qoplangan boʻlgan. X.dan xoʻjalik ishlarida foydalaniladi. Soni kamaygani uchun ayrim joylarda muhofazaga olingan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
