Mavzu: Suvning tabiiy va ximiyaviy xususiyatlari

Mavzu:Suvning tabiiy va ximiyaviy
xususiyatlari
Тabiatda ximiyaviy toza suv deyarli uchramaydi, uni faqat laboratoriya sharoitida hosil qilish mumkin. Bunday suv rangsiz va hidsiz bo’lib, mazasiz bo’ladi. Тabiatdagi suv tarkibida doimo ma’lum miqdorda erigan moddalar bo’ladi.Suv vodorod bilan kislorodning eng oddiy birik­masidan (N2O) iborat bo’lib, o’ziga xos bir qancha xossalarga egadir. Bu xossalar suvning tuzilish xususiyatlari bilan aniqlanib, u esa o’z navbatida suv molekulasining qanday birikkanligiga bog’liqdir. Suv molekulasida og’irlik bo’­yicha 11,11 foizi vodorod va 88,89 foizi kislorod bo’lib, u 2 atom vodorod va 1 atom kisloroddan iborat bo’ladi. Mole­kula teng tomonli uchburchak ko’rinishida bo’lib, uning 105 gradusli cho’qqisida kislorod atomi, asosida esa 1 ta dan vodorod atomi joylashgandir.Suvdagi barcha molekulalar ham bir xil atom og’ir­ligiga ega bo’lmaydi. Odatdagi suv molekulalarining atom og’irligi 18 ga teng bo’lsa, ba’zilariniki 19; 20; 21 va hatto 22 ga teng bo’ladi. Bunga sabab atom og’irligi 16 ga teng bo’lgan kisloroddan tashqari atom birligi 18 va 19 li kislorod va atom og’irligi 1 bo’lgan vodoroddan tashqari atom birligi 2 va 3 li vodorod atomlari ham bo’ladi. Shunday bir xil elementning og’irroq atomlari izotoplar deyiladi.Murakkab tajribalar natijasida, laboratoriya sha­roitida, tarkibida vodorod va kislorod izotoplari bo’lgan suv yaratilgan, bunday suv og’ir suv deyiladi. Bu suv oddiy suvdan farqliroq tabiiy xususiyatlarga ega bo’ladi. Тoza holdagi, tarkibi bo’lgan og’ir suv Q200 S haroratda 1,1056 zichlikka(odatdagisi 0,9982), muzlash harorati-3,8 gradus, qaynash harorati Q101,42 gradus bo’ladi. Bunday og’ir suvda baliq qisqa vaqt ham yashay olmaydi.Bug’simon ko’rinishdagi suv asosan N2O ifodasiga ega bo’lgan oddiy molekulalardan iborat bo’ladi. Oddiy, boshqa molekulalar bilan birlashmagan N2O molekula gidrol deb ataladi. Ikki oddiy molekulalar birlashgan birikma (N2O)2­digidrol deb, uch molekulalisi (N2O)3 esa trigidrol deyiladi.Suyuq holatdagi suv gidrol, digidrol va trigidrol­larning aralashmasidan iborat bo’ladi. Suvning harorati o’zgarishi bilan oddiy va birikmalarga birlashgan mole­kulalar nisbati ham o’zgarib turadi. Masalan, muz asosan trigidrol molekulalaridan iborat bo’ladi. Suvning xossa­sidagi ba’zi anomal o’zgarishlar muzning shunday struktu­rasi bilan bog’liqdir.Suvning zichligi deb, hajm birligidagi suv massasiga aytiladi. Suv Q40 S haroratda eng katta zichlikka ega bo’la­di, undan katta va kichik haroratlarda esa zichlik kamayadi. Muzning zichligi suvnikidan kamdir. Shu tufayli muz parchasi suv yuzasida cho’kmay turadi. Suv betidagi muz qop­lami issiq­sovuqni yomon o’tkazadi. Natijada pastki qat­lamlardagi suv muzlamaydi. Bu esa suv havzasidagi tirik organizmlarni qirilib ketishdan saqlaydi.Suv ko’pgina xossalari bilan boshqa qattiq va suyuq moddalardan farq qiladi. U yengil, harakatchan suyuqlik bo’­lib, o’zi quyilgan jism shaklini erkin qabul qiladi. Suv qisilish ta’siriga katta qarshilik ko’rsatib, yuqori bo­simga chidab, o’z hajmini deyarli kam o’zgartiradi.
Тabiiy suv, unda boshqa eritmalar kam bo’lsa, yupqa qatlamlarda rangsiz tusda, qalin qatlamlarda esa havo­rang­ko’k tusda bo’ladi. Тoza, eritmasiz suv elektr tokini deyarli o’tkazmaydi.Distillangan suvning muzlash harorati 00 S, qaynash harorati esa Q1000 S (normal atmosfera bosimida) deb qa­bul qilingan. Suvning muzlash va qaynash harorati uning sho’rligiga va atmosfera bosimiga bog’liq. Suvning sho’rligi ortishi bilan uning muzlash harorati pasayib, qaynash ha­rorati esa ortadi. Masalan, okean va dengizlar suvi-20 S da muzlaydi.
Suvning solishtirma issiqlik sig’imi deb, 1 gramm massali suvni 1 gradus isitish uchun talab qilinadigan is-siqlik miqdoriga aytiladi. Suvning solishtirma issiqlik sig’imi 1,0 kalҒggrad ga teng bo’lib, boshqa suyuq moddalar va qattiq jismlarnikidan yuqoridir. Masalan, muzning so-lishtirma issiqlik sig’imi o’rtacha 0,505 kalҒggrad, havoni­ki-0,237 kalҒggrad va tuproqniki-0,40 kalҒggrad ga teng. Suvning harorati o’zgarishi bilan uning solishtirma is­siqlik sig’imi kam o’zgaradi. Suv issiqlik sig’imining kat­taligi quruqlikdagi suvlarning sovishi va isishi jarayon­larida, shuningdek, butun Yer kurrasi iqlimining hosil bo’­li­shida muhim rol o’ynaydi.

Suvning yaxshi erituvchilik xususiyati sababli uning tarkibida doimo ko’p yoki oz miqdorda erigan moddalar bo’­ladi. Erigan moddalar konsentratsiyasi ko’pincha mgҒl larda ifodalanadi. Suvda erigan magniy va kalsiy birikma­larining bo’lishi uning qattiqligini ta’minlaydi. Qat­tiqlik darajasi graduslarda o’lchanadi: 1 l suvda 10 mg kalsiy oksidi va 14 mg magniy oksidi bo’lsa, u 1 gradus qattiqlikka teng bo’ladi. 8 gradusdan kam qattiqlikka ega bo’lgan suv yumshoq, 8 gradusdan 16 gradusgacha o’rtacha qattiq va 16 gradusdan katta bo’lsa, qattiq suv deb hisoblanadi. Qattiqligi 12 gradusdan kam bo’lgan suvlar ichish uchun yaroqlidir. Qattiq suv texnik maqsadlar uchun yaroqsiz, chunki ular metallar sirtida korroziyani tezlashtiradigan zararli qatlamlar hosil qiladi.

Mavzu:Tabiatda Suvning aylanishi

Suv aylanishiga , shuningdek, hidrolojik onlayn sifatida tanilgan tabiatda, yuqorida va uning ostida ham Yer yuzasida suv uzluksiz harakatini tasvirlab, va. Yerdagi suv balansi vaqt davomida deyarli o’zgarmadi qoladi-da, individual suv molekulalari kelib unga bir muhitda borish mumkin. Suv harakat, bir daryo yoki bunday bug’lanish, kondensatsiyalanadi, yog’ingarchilik, infiltratsiya, bir drenaj va er osti suvlari oqimi orqali sifatida jismoniy jarayonlar orqali atmosferaga ummon okean dan masalan. Suyuq, qattiq (muz) va gaz (bug ‘): suv turli bosqichlarida orqali o’tadi.Suv aylanishi harorat o’zgarishiga olib keladi, issiqlik, o’z ichiga oladi. Misol uchun, suv buharlaştığında qachon, u atrof-muhitga issiqlik va uni soviydi. U suyuladi, u issiqlik off beradi va atrof-muhit isitadi. Bu issiqlik iqlim ta’sir qiladi. Tabiatda suv aylanishi ham Yer yuzida geologik jarayonlar (eroziya va eroziya) bilan bog’liq. Va nihoyat, unga rahmat, hayot qo’llab-quvvatlash va ekotizimlar barqarorligi Yer yuzida.har bir kishi, u sodir bo’lgan, quyosh, rahmat, okean va dengizlarda suv isitadigan biladi, shuning uchun bolalar uchun tabiatda suvning aylanishi, hatto boshlang’ich maktabda tasvirlab boshlaydi. Suv bug’lanib va bug ‘havo kiradi. Muz va qor suyuq faza chetlab, suv bug’laridan to’g’ridan-to’g’ri haydash mumkin. Shuningdek, o’simliklar va tuproqdagi suv bug’lanishi.

Yuqoriga ko’tariladigan oqimlar kattalashadi past haroratlar u bulutlar ichiga yoğunlaşmasına sabab atmosferaga uchun bug ‘ko’tarish. Havo oqimlari oshirish suv bug’larini bulutlar o’sadi, to’qnashmoq, va suv atmosferaning yuqori qatlamlari tushgan, dunyoda yog’ingarchilik shaklida. Ularning ba’zilari minglab yillar davomida muzlatilgan suv saqlash muzlari va muzliklarning, shaklida saqlanishi mumkin. Suv Eng qaytarib okean ichiga yoki quruqlikda yomg’ir shaklida tushadi, ikkinchi tur shakllantirish. Dengiz va okeanlardagi – keyin daryolar, va kirib oqimning. Yomg’ir va er osti suvlari qisman chuchuk suv ko’l to’plangan. Biroq, eng erga singib ketadi va infiltratlar: omborlari bor yuzasida qolib, yerga chuqur kirib boradigan va to’ldirmoqda yangi suv. Bunday ufqlari yuzasiga yaqin joylashgan bo’lishi mumkin, va suv orqaga sizib mumkin – shunday tashkil buloqlar bilan ham. Biroq, vaqt o’tishi bilan suv barcha boshladi ummon, qaytadi.

Mavzu: Atmosfera yog’inlari
Atmosfera yogʻinlari – bulutlardan yogʻadigan yoki havoda suv buglarining kondensatlanishi natijasida yer yuzasiga va oʻsimliklar sirtiga tushadi-gan tomchi yoki muz holatidagi suv. Bulutlardan yomgʻir, qor, hoʻl qor va muz dona-chalari, doʻl va hokazo yogʻadi. Havodagi suv bugʻlaridan shudring, qirov, bulduruq va boshqa hosil boʻladi. Oʻta sovigan yomgir, tu-man yer yuzasida va narsalar ustida muz qatlamlari hosil qiladi. Atmosfera yogʻinlari davom-li va oʻrtacha tezlikda, jala shaklida va mayda shivalab yogʻuvchi yogʻinlarga aj-ratiladi. Davomli va oʻrtacha tezlikda yogʻuvchi Atmosfera yogʻinlari qatlamli yomgʻir beruvchi va yuqori qatlam bulutlardan yogʻadi. Jala boʻlib yogadigan Atmosfera yogʻinlari yomgʻirlitoʻp bulutlardan yirik tomchi yoki pagʻa-pagʻa qor, mayda muz donachalari, yezda esa doʻl sha-klida yogʻadi, tusatdan katta tezlik bilan boshlanib, tezda tuxtaydi, issiq davrda esa momaqaldiroq bilan birgalikda oʻtadi. Mayda shivalab yogʻuvchi Atmosfera yogʻinlari qatlamli bulutlardan (ba’zan tumanlardan) mayda tomchi va tez eriydigan qor shaklida yogʻadi. Atmosfera yogʻinlari meteorologik stansiyalarda yomgʻir oʻlchagich, yogin ulchagich va plyuvi-ograflar, katta maydonlarda esa radio-lokatorlar yorda-mida Ulchanadi. Yerga tushgan Atmosfera yogʻinlari mikdo-ri suv balansini koʻrsatadigan mm bilan, jadalligi esa vaqt birligi (min., soat, sutka)dagi miqdori (mm) bilan ulchanadi. Atmosfera yogʻinlari miqdori Oʻrta Osiyo hududi boʻylab gʻoyat notekis taqsimlanadi. Ularning yillik miqdori tekisliklarda oʻrtacha 100 – 200 mm, togʻ oldi va togʻli rayonlarda 500 – 1000 mm, ba’zan 1500 mm va undan koʻproq. Yogʻinlar tekisliklarning katta qismida, togʻ oldi va ba’zi tomi rayonlarda yoz oylarida eng kam, bahor (mart – aprel) yoki kuz (oktabr – noyabr)da eng koʻp yogʻadi. Shimoliy va baland togli rayonlarda esa eng koʻp yogʻingarchilik aprel – may oylarida kuzatiladi. Yezda faqat togli rayonlardagina yogʻingarchilik boʻladi. Oʻrta Osiyoning yogʻinlari kam tushadigan rayonlarida yoginlarning sut-kalik maksimum ekstremal miqdori 30 – 50 mm, yogʻingarchilik koʻp boʻladigan rayonlarda esa sutkalik maksimum miqdor 100 mm va undan koʻproq. Atmosfera yogʻinlari kuzatila-digan kunlar soni bir yilda 40 – 200 oʻrtasida oʻzgarib turadi. Atmosfera yogʻinlari qish – bahor davrida yerda tuproq nam zaxira-sini hosil qiladi, bu esa qishloq xoʻjaligida katta ahamiyatga ega. Atmosfera yogʻinlari yetarli (yiliga 200 mm va undan koʻproq) boʻlgan sharoitlarda eqilgan ekin tabiiy nam hisobiga unib chikadi, natijada birinchi sugorishni keyinroqqa surish mumkin boʻladi

Mavzu:Bug’lanish.Bug’lanishning

Fizik mohiyati
Bugʻlanish — moddalarning suyuq yoki qattiq agregat holatlaridan gaz holatiga oʻtish jarayoni. Bunda molekula suyuqlik (yoki qattiq jism)dan tashqariga bugʻlanib chiqishi uchun sirt chegarasidagi molekulalarning tortishish kuchini yengishi kerak. Undan tashqari, modda suyuq (yoki qattiq) holatdan bugʻ holatga oʻtayotganida hajmi kattalashadi. Bunda tashqi bosim kuchiga qarshi ish bajariladi. Bu ish suyuqdik (yoki qattiq jism) molekulalarining ichki energiyasi hisobiga bajariladi. Shuning uchun bugʻlanish paytida jism soviydi, qattiq jism suyuqlikka nisbatan sekin bugʻlanadi. Qattiq jismlarning suyuqlikka aylanmay buglanishi sublimatsiya deb ataladi.Bug’lanish suyuqlik yuzasidan bug’ hosil bo’lishini anglatadi. Bug’lanishni quyidagicha tushuntirish mumkin.To’qnashuvlar paytida molekulalarning tezligi o’zgaradi. Ko’pincha tezligi shunchalik kattaki, ular qo’shni molekulalarning tortishishini engib, suyuqlik yuzasidan ajralib chiqadigan molekulalar mavjud. (moddaning molekulyar tuzilishi). Kichik hajmdagi suyuqlikda ham juda ko’p molekulalar mavjud bo’lganligi sababli, bunday holatlar juda tez-tez olinadi va doimiy bug’lanish jarayoni mavjud.Suyuqlik yuzasidan ajratilgan molekulalar uning ustida bug’ hosil qiladi. Ulardan ba’zilari xaotik harakat tufayli yana suyuqlikka qaytadilar. Shuning uchun, agar shamol bo’lsa, bug’lanish tezroq sodir bo’ladi, chunki u bug’ni suyuqlikdan uzoqlashtiradi (bu erda shamol ta’sirida suyuqlik yuzasidan molekulalarni “tutib olish” va ajralish hodisasi ham sodir bo’ladi).Shuning uchun, yopiq idishda bug’lanish tezda to’xtaydi: vaqt birligida “yirtilgan” molekulalar soni suyuqlikka “qaytgan”lar soniga teng bo’ladi.Bug’lanish tezligi suyuqlik turiga bog’liq: suyuqlik molekulalari orasidagi tortishish qanchalik kichik bo’lsa, bug’lanish shunchalik kuchli bo’ladi.Suyuqlikning sirt maydoni qanchalik katta bo’lsa, shuncha ko’p molekulalar uni tark etish imkoniyatiga ega. Bu bug’lanish tezligi suyuqlikning sirt maydoniga bog’liqligini anglatadi.Harorat ko’tarilgach, molekulalarning tezligi oshadi. Shuning uchun harorat qancha yuqori bo’lsa, bug’lanish shunchalik kuchli bo’ladi

Mavzu:Yer osti suvları

Yer poʻstining yuqori qismidagi togʻ jinslari qatlamlarining gʻovak boʻshlikdarida joylashgan suyuq, qattiq (muz), bugʻsimon holatdagi suvlar. Ye.o.s. umumiy suv resurslarinkt bir qismi boʻlib , suv taʼminoti va sugʻorish manbai sifatida xalq xoʻjaligi uchun katta ahamiyatga ega. Sugʻoriladigan yerlarning meliorativ ahvoli grunt suvlarining holati bilan belgilanadi. Ye.o.s.ni gidrogeologiya fani oʻrganadi. Suv molekulyar kuchlar tutib turadigan bogʻlangan hamda ogʻirlik kuchi yoki bosim farqi taʼsirida harakatda boʻladigan gravitatsion yoki erkin holatda boʻlishi mumkin. Bogʻlanmagan suv bilan toʻyingan togʻ jinslari qatlamlari suvli gorizont deyiladi, ular suvli komp-lekslarni hosil qiladi. Ye.o.s. suv saqlovchi jinslarda tuplanish harakteriga koʻra gʻovak (yumshoq jinslarda), dara (tomir) — qattiq jinslarda va karst (gʻor) (darz-karst-yengil eriydigan karbonat va gipsli jinslarda) suvlariga boʻlinadi. Joylashish sharoitiga koʻra Ye.o.s. tuproq suvi (qarang Tuproq suv rezkimi), mavsumiy suvlar (yuza suvlar; aeratsiya zonasidagi suv saklovchi qatlamlar ustida yogʻinlar yoki sugʻorish suvlarining shimilishidan hosil boʻladi); grunt suvlari (yer yuzasiga eng yaqin birinchi suv oʻtkazmaydigan qatlam ustida toʻplanadi) va qatlamlararo (bosimsiz, bosimli, artezian, suv oʻtkazmaydigan qatlamlar oʻrtasida joylashgan suvli qatlamlar) suvlarga boʻlinadi.Kelib chiqishiga koʻra Ye.o.s. atmosfera yogʻinlari, daryo va sugʻorish suvlarining shimilishi natijasida hosil boʻluvchi infiltratsion; togʻ jinslari qatlamlarida suv bugʻlarining quyuqlashuvidan hosil boʻluvchi kondensatsion; choʻkindi togʻ jinslari paydo boʻlish jarayonida dengiz suvlarining koʻmilib qolishi natijasida hosil boʻlgan sedimentatsion va magma soviganda yoki Yer mantiyasidan chiqadigan yuvinil suvlariga boʻlinadi. Ye.o.s. ning yer yuziga tabiiy chiqishi bulok, (chashma) deyiladi va oqib chiquvchi va qaynab chiquvchi (qaynar buloq)larga boʻlinadi.E.o.s. tabiiy eritmalar boʻlib, tarkibida deyarli barcha maʼlum kimyoviy elementlar uchraydi. Minerallashuvi (suvda erigan moddalarning umumiy miqdori, g/l) boʻyicha Ye.o.s. chuchuk (1,0 gacha), shoʻrtam (1,0—10,0), shoʻr (10,0—50,0) va namakob (50 dan koʻp) turlariga boʻlinadi. Harorati boʻyicha esa sovigan (4° gacha), sovuq (4—20°), iliq (20—37°), issiq (37-42°), qaynoq (42—100°) va oʻta qaynoq (100° dan yuqori) Ye.o.s. ga boʻlinadi.Infiltratsion suv tabiatda keng tarqalgan, qolganlari sof holda juda kam uchraydi. Aholi, sanoat va yaylovlarni suv bilan taʼminlashda, yerlarni sugʻorishda, tibbiyotda (mineral suvlar), issiqlik bilan taʼminlashda (issiq suvlar), har xil tuz va kimyoviy elementlar (yod, bor, brom va b.) olishda Ye.o.s. dan foydalaniladi. Ye.o.s. yerlarning botqoqlanishi va shoʻrlanishiga sabab boʻladi. Bunga qarshi kurashish uchun ochiq va yopiq gorizontam drenajlar va burgʻi quduqlari kavlanadi. Choʻllarda Ye.o.sdan keng foydalanildi. Qoraqum, Qizilqum va Ustyurt yaylovlari asosan Ye.o.s. bilan taʼminlangan.U rta Osiyo hududida 150 dan ortiq yirik Ye.o.s. konlari anikdangan. Ularning har yili tiklanib turadigan ekspluatatsion zaxirasi 1500 m3/s dan ortiq, chuchuk suvlar hissasi 1000 m3/s yaqin, qolgan qismi esa turli darajada (2—3 dan 15 g/l gacha) minerallashgan. Oʻrta Osiyoda 40 mingdan ortiq foydalaniladigan burgʻi quduqlari mavjud, ulardan 5 mingga yaqini suvi otilib chiqadigan artezian quduqlaridir; ularning koʻpchiligidan ekinlarni sugʻorishda foydalaniladi (qarang Artezian suvlari).

Mavzu:. Daryolar

Daryo tabiiy suv manbasi boʻlib,odatda okean, koʻl, dengiz va boshqa daryoga quyiluvchi toza suvdir. Daryolarni quruqlik gidrologiyasining darelar gidrologiyasi boʻlimi oʻrganadi. Har bir daryoning manbai va dengiz, koʻlga quyiladigan yoki boshqa daryo bilan qoʻshilib ketadigan joyi — mansabi boʻladi. Manba suvayirgʻichga yaqin joylashgan boʻladi.Bevosita okean, dengiz, koʻlga quyiladigan yoki qumga singib ketadigan daryo bosh daryo hisoblanadi, bosh daryo ga kuyiladigan daryo — irmoq deb ataladi. Bosh daryo barcha irmoklari bilan birga daryo sistemasini hosil qiladi. Daryolar koʻpincha koʻl, botqoklik, buloq va muzliklardan boshlanadi. Masalan, Oʻrta Osiyodagi Panj, Vaxsh, Zarafshon va Norin kabi daryolar muzliklardan, Rossiyadagi Neva, Svir, Angara singari daryolar koʻllardan, Belorussiya, Ukraina, Gʻarbiy Sibirdagi aksariyat daryolar botqokliklardan boshlanadi. Quruq va issiq iqlimli oʻlkalardagi daryolar koʻpincha suvi bugʻlanib va qumga singib tugaydi yoki hamma suvi sugʻorishga sarf boʻladi, jumladan Oʻrta Osiyodagi daryolarning ayrimlari maʼlum bir joyga quyilmasdan tugab qoladi (Zarafshon, Qashqadaryo, Chu va Turkmanistondagi daryolar). Daryo sistemasi oʻzining suvini yigʻib oladigan quruqlik yuzasi suv yigʻiladigan maydon deb ataladi. Yer sirtining daryo sistemasi joylashgan va boshqa suvayirgʻichlar bilan chegaralangan qismi daryo havzasi deyiladi.Oʻzbekistondagi daryolar, asosan, togʻlardagi qor va muzliklardan hamda yomgʻir suvlaridan toʻyinadi. Oʻzbekiston hududini kesib oʻtuvchi eng katta suv arteriyalari boʻlmish Sirdaryo va Amudaryo qamda ularning irmoqlari Oʻzbekistondan tashqarida boshlanadi. Oʻzbekistonning yirik daryolari: Norin, Qoradaryo, Soʻx, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sheroboddaryo. Ularning koʻpchiligi faqat oʻrta va quyi oqimida Oʻzbekistan hududidan oʻtadi. Daryo, odatda, relyefning choʻziq pastliklarida — vodiylarda oqadi, uning eng past qismi oʻzan, daryo suvi koʻpayganda oʻzandan chiqib bosib ketadigan vodiy tubining oʻzanga tutash qismi esa kayir yoki qayir terrasasi deyiladi. Oʻzanlarda chuqur va sayoz joylari almashinib boradi. Oʻzanning eng chuqur joylari — farvater, oqim tezligi eng katta boʻlgan joylari esa tezoqar joy deyiladi. Daryo yoki daryolarning ayrim qismlari balandliklari farqining uzunligiga nisbati daryo nishabligi deyiladi.Relyefga bogʻliq ravishda togʻ daryosi va tekislik daryosiga boʻlinadi. Togʻ daryosi nishabi kattaligidan, tor vodiylarda tez (kuchli) oqadi, yuvish jarayoni ham kuchli boʻladi. Oʻrta Osiyo daryolari asosan togʻ daryolaridir. Tekislik daryolari keng oʻzanda sokin oqadi, ilonizi yoki meandrlar xos. Tekislik daryolari oʻzan va qayirlarida qum, gil yotqiziqlar qoldiradi, marza, sayozlik, tirsaklar hosil qiladi (mas, Amudaryo va Sirdaryo oʻrta va quyi oqimida), quyilish joylarida esa deltalar vujudga keladi. Baʼzan daryo dan ajralgan tarmoqlar boshqa daryo bilan qoʻshilishib ketadi.

Mavzu:Daryolarning SUV rejimi

Daryolar suv rejimining yillik o’zgarishini bir necha xarakterli qismlarga­ko’p suvli, ya’ni to’linsuv, kam suvli va toshqin davrlariga ajratish mumkin. Ular umumiy nom bilan suv rejimi davrlari deb ataladi. Bu davrlarning har birining o’ziga xos xususiyatlari, jumladan davom etish vaqti, daryolarning to’yinish manbalari hamda ularning daryo oqimiga qo’shadigan ulushlarining yil davomida o’zgarishi bilan aniqlanadi. O’z navbatida bu omillar daryo havzasi­ning iqlim sharoitiga bog’liqdir.Davrlar soni turli tabiiy­geografik zonalarda joy­lashgan daryolar uchun turlicha­ikkitadan to to’rttagacha bo’­lishi mumkin. Masalan, tekislik hududlarida quyidagi to’rt davr kuzatiladi: bahorgi to’linsuv davri (polovode), yozgi kam suvli davr (mejen), kuzgi toshqin davri (pavodok), qishki kam suvli davr (mejen). Ba’zi tekislik daryola­rida kuzgi toshqin davri kuzatilmasligi mumkin, yozgi to’linsuv davri uzoq muddatga cho’ziladigan daryolarda esa yozgi kam suvli davr (mejen) kuzatilmaydi.
O’rta Osiyoning nisbatan yirik daryolarida esa asosan ikkita davr, bahorgi­yozgi to’linsuv davri va kuzgi­qishki kam suvli davr (mejen) kuzatiladi.Тo’linsuv davri deb, daryoda suvning ko’payishi har yili deyarli bir xil mavsumda takrorlanadigan va uzoq vaqt (2­6 oy) davom etadigan davrga aytiladi. Bu davrda daryo qa­yirlari suv ostida qoladi. Suv sathining keskin ko’ta­rilishi esa ayrim hollarda ko’ngilsiz hodisalarga sabab bo’ladi.
Тoshqin (pavodok) davri deganda, daryo havzasiga yoqqan jala yomg’irlar natijasida daryodagi suv sathi va sarfining juda tez ortishi va shunday keskin kamayishi tushuniladi. Тoshqin davri o’zining qisqa muddatliligi, oqim haj­mining nisbatan kichikligi hamda ayni bir daryoda butun yil davomida turli davrlarda kuzatilishi bilan to’linsuv davridan farq qiladi. Ba’zi daryolarda toshqin davri kuzda kuzatilsa (Rus tekisligi, Ғarbiy Sibir tekisligi daryo­lari), Qrim va Italiyaning janubiy va o’rta qismi daryo­larida qish va bahor oylarida bo’ladi. Тog’li hududlarda, jumladan O’rta Osiyo daryolarida havo haroratining keskin ko’tarilishi natijasida qor yoki muzliklarning jadal erishi hisobiga ham toshqinlar kuzatilishi mumkin.
Kam suvli davr (mejen)-daryolar suv rejimining to’linsuv va toshqin davrlariga nisbatan kam suvliligi bilan farq qiladigan davridir. Kam suvlilikning asosiy sababi suv to’plash havzasidan daryoga kelib tushadigan suv miqdorining keskin kamayishidir. Yuqorida aytilganidek daryolarda yozgi va qishki kam suvli davr (mejen)lar ku­zatiladi. Daryolar kam suvli davrda asosan yer osti suvlari hisobiga to’yinadi.
Suv rejimining turlariga ko’ra daryolarni oddiy va murakkab rejimli daryolarga ajratish mumkin. O’z suvini har xil geografik zonalardan yig’adigan katta daryolar uchun (Nil, Amur, Yenisey, Pechora, Dunay va boshqalar) murakkab rejim xosdir. Bir xil geografik zonada joylashgan o’rta va kichik daryolar (shartli ravishda suv to’plash havzasi maydoni 50 ming km2 gacha) oddiy rejimga ega bo’ladi.

Mavzu: Daryolarning to’yinish manbalari

Daryo tabiiy suv manbasi boʻlib,[1] odatda okean, koʻl, dengiz va boshqa daryoga quyiluvchi toza suvdir. Daryolarni quruqlik gidrologiyasining darelar gidrologiyasi boʻlimi oʻrganadi. Har bir daryoning manbai va dengiz, koʻlga quyiladigan yoki boshqa daryo bilan qoʻshilib ketadigan joyi — mansabi boʻladi. Manba suvayirgʻichga yaqin joylashgan boʻladi.Bevosita okean, dengiz, koʻlga quyiladigan yoki qumga singib ketadigan daryo bosh daryo hisoblanadi, bosh daryo ga kuyiladigan daryo — irmoq deb ataladi. Bosh daryo barcha irmoklari bilan birga daryo sistemasini hosil qiladi. Daryolar koʻpincha koʻl, botqoklik, buloq va muzliklardan boshlanadi. Masalan, Oʻrta Osiyodagi Panj, Vaxsh, Zarafshon va Norin kabi daryolar muzliklardan, Rossiyadagi Neva, Svir, Angara singari daryolar koʻllardan, Belorussiya, Ukraina, Gʻarbiy Sibirdagi aksariyat daryolar botqokliklardan boshlanadi. Quruq va issiq iqlimli oʻlkalardagi daryolar koʻpincha suvi bugʻlanib va qumga singib tugaydi yoki hamma suvi sugʻorishga sarf boʻladi, jumladan Oʻrta Osiyodagi daryolarning ayrimlari maʼlum bir joyga quyilmasdan tugab qoladi (Zarafshon, Qashqadaryo, Chu va Turkmanistondagi daryolar). Daryo sistemasi oʻzining suvini yigʻib oladigan quruqlik yuzasi suv yigʻiladigan maydon deb ataladi. Yer sirtining daryo sistemasi joylashgan va boshqa suvayirgʻichlar bilan chegaralangan qismi daryo havzasi deyiladi (qarang Daryo havzasi).Oʻzbekistondagi daryolar, asosan, togʻlardagi qor va muzliklardan hamda yomgʻir suvlaridan toʻyinadi. Oʻzbekiston hududini kesib oʻtuvchi eng katta suv arteriyalari boʻlmish Sirdaryo va Amudaryo qamda ularning irmoqlari Oʻzbekistondan tashqarida boshlanadi. Oʻzbekistonning yirik daryolari: Norin, Qoradaryo, Soʻx, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sheroboddaryo. Ularning koʻpchiligi faqat oʻrta va quyi oqimida Oʻzbekistan hududidan oʻtadi. Daryo, odatda, relyefning choʻziq pastliklarida — vodiylarda oqadi, uning eng past qismi oʻzan, daryo suvi koʻpayganda oʻzandan chiqib bosib ketadigan vodiy tubining oʻzanga tutash qismi esa kayir yoki qayir terrasasi deyiladi. Oʻzanlarda chuqur va sayoz joylari almashinib boradi. Oʻzanning eng chuqur joylari — farvater, oqim tezligi eng katta boʻlgan joylari esa tezoqar joy deyiladi. Daryo yoki daryolarning ayrim qismlari balandliklari farqining uzunligiga nisbati daryo nishabligi deyiladi.Relyefga bogʻliq ravishda togʻ daryosi va tekislik daryosiga boʻlinadi. Togʻ daryosi nishabi kattaligidan, tor vodiylarda tez (kuchli) oqadi, yuvish jarayoni ham kuchli boʻladi. Oʻrta Osiyo daryolari asosan togʻ daryolaridir. Tekislik daryolari keng oʻzanda sokin oqadi, ilonizi yoki meandrlar xos. Tekislik daryolari oʻzan va qayirlarida qum, gil yotqiziqlar qoldiradi, marza, sayozlik, tirsaklar hosil qiladi (mas, Amudaryo va Sirdaryo oʻrta va quyi oqimida), quyilish joylarida esa deltalar vujudga keladi. Baʼzan daryo dan ajralgan tarmoqlar boshqa daryo bilan qoʻshilishib ketadi.

Mavzu:Daryo oqimining xosil bo’lishi

Yomg’irlarning er yuzasiga tushishi natijasida hosil bo’lgan oqim, uning ortig’i bug’lanishga ulgurmay, daryolarga quyiladi. Daryo oqimlarining rejimi butun daryoning rejimini belgilaydi – suv sathining o’zgarishi, cho’kindilarning harakati (qattiq oqim), daryo kanallarining shakllanishi. Daryolar oqimi haqidagi ta’limot quruqlik suvlari gidrologiyasining asosiy bo’limidir.Suv daryoga oqib tushadigan hudud deyiladi. Uning suv havzasi (havzasi); daryolarning suv havzalarini ajratuvchi chegara, deyiladi. Suv havzasi. Daryolarga jarliklar, soylar, daryolar orqali kiradigan er usti oqimi va suvning yer yuzasini qoplagan qoyalarga singishi natijasida hosil bo’lgan er osti oqimi mavjud. Yuzaki oqim qor oqimiga – erigan suv oqimiga va yomg’ir suviga bo’linadi. O’z navbatida, erigan suvlar oqimida tekis qor bilan oziqlanish ajralib turadi – bahorda qishi barqaror bo’lgan tumanlarda qor qoplamidan tozalanganda, tog ‘qori bilan oziqlanish – bahor va yozda suv havzasining baland joylarida sodir bo’ladi va xuddi shu joyda – muzlik oziqlanishi . Er usti oqimi fasllarning keskin tebranishlari bilan tavsiflanadi. Er osti suv oqimi barqaror.Yillik oqish siklida oziq-ovqat turlariga qarab, yuqori va past oqim davrlari almashinadi – sel, daryo suv tarkibining sezilarli darajada oshishi, yildan-yilga ma’lum darajada takrorlanadi. Vaqt; kam suv – daryolar ustunlik qiladigan past oqim davri. Er osti (er osti) oziq-ovqat; suv toshqinlari – Ch.dan kelib chiqadigan oqimlarning tartibsiz, odatda qisqa muddatli, baʼzan juda keskin koʻtarilishi. Arr. Yomg’ir. Recam b. H. Terr. SSSR aniq bahorgi toshqin bilan tavsiflanadi, uning oqimi yiliga 50% ga yaqin. Ustida Uzoq Sharq bahorgi toshqin oqimi yiliga 30-40% gacha tushadi va ekishda. Va markaziy Qozogʻiston va togʻ etaklarida Cf. Osiyo – 90-95% gacha ko’tariladi. Daryolarda barqaror past suv oqimini saqlaydigan er osti (er osti) oqimi nam va nisbatan yumshoq iqlimi bo’lgan hududlarda – G’arbiy Evropada sezilarli (yiliga 30% gacha). SSSR qismlari. Zonada abadiy muzlik qurgʻoqchil hududlarda esa Yu.-V. Yer osti suvlari oqimi kam, daryolar vaqti-vaqti bilan muzlaydi va quriydi. Mavsumiy tartibsizlik R. S. U oqayotgan ko’llar (masalan, tabiiy ravishda tartibga solinadigan daryolar – Neva, Angara va boshqalar) tomonidan sezilarli darajada tekislanadi.Daryo oqimi quruqlikdagi suv balansining moddalaridan biridir. Suv havzasining ma’lum vaqt oralig’idagi suv balansi tenglamasi quyidagicha yoziladi: oqim – yog’ingarchilik – bug’lanish – namlik zahiralarining ko’payishi. Atmosfera yog’inlariga suv havzasiga kiradigan barcha turdagi suvlar kiradi: yomg’ir, qor, quruqlik va suv havzalari yuzasida, shuningdek, tuproq g’ovaklarida kondensatsiya. Bug’lanish suv havzasining tuproq yuzasidan, barcha suv havzalaridan – ko’llar, ko’llar, daryolar va boshqalardan, shuningdek, o’simliklarning transpiratsiyasi (nafas olishi) orqali sodir bo’ladi.

Mavzu: Daryolarning loyqa oqiziqlari va sel toshqini

Daryo oqimlari bilan birga suv omborlari, kul va dengizlarga oqib keladigan mineral va organik zarrachalar. O. Dare uzani, jarlik va soylarning oqar suvlar, dare hav-zalaridagi jinslarning yomgʻir va erigan qor suvlarida yuvilishidan xrsil boʻladi. Tabiiy sharoitlarda O.ning katta-kichikligi togʻ daryolarida bir necha oʻnlab sm gacha borishi mumkin (shagʻal va harsanglar). Suvdagi O. Miq-dori uning loyqalik darajasini belgilaydi, kg/m3, g/m3, mg/l va %da ulcha-nadi. Oʻrta Osiyoning tekisliklaridan oqadigan daryolarida loykalik daraja-si yuqori (Amudaryoda 4,6, Sirdaryoda 2 kg/m3 gacha). Suvdagi harakatiga qarab O. Muallaq (suv ichida suzib yuruvchi) va suv osti (suv ostida oʻzan boʻylab sirgʻ-alib siljiydigan) turlarga bulinadi. Suvning oqim tezligiga qarab suv osti O. Muallaq holatga oʻtishi va aksincha bulishi mumkin. Ayniqsa, tosh-qin va tulin suv vaqtida O. Juda jadal hosil buladi. Maʼlum vaqt ichida (oy, yil) oqimning joʻshqin kesimi orqali oʻtuvchi O. Miqdori daryoning qattiq oqimi (t/oy, t/yil) dey-iladi. Oʻrta Osiyo daryolarining qattiq oqimi juda katta miqdorni tashkil etadi. Mas, Amudaryo yiliga 300 mln. T gacha O. Keltiradi. O.ni va qattiqoqimni urganish gidrotexnika inshootlarini loyihalashtirish, qurish va ishla-tishda katta ahamiyatga ega. O. Chukishi natijasida suv olish inshootlarining xizmat muddati qisqaradi, kanallarning suv oʻtkazish imkoniyati va suv om-borlarining sigʻimi kamayadi.Suv toshqini — daryo, koʻl yoki dengiz suvi sathining koʻtarilishi natijasida quruqlikni suv bosishi. Daryo suvi, asosan, havo temperaturasi keskin koʻtarilib, qor yoki muzliklar qisqa vaqtda koʻp miqdorda eriganda, qattiq jala quyganda toshadi. Daryo oʻzaniga muz tiqilib qolganda ham toshqin roʻy beradi. Dengiz sohillari va orollarda zilzila paytida yoki okeanda vulqon otilganda toʻlqin koʻtarilishi natijasida ham St. Vujudga keladi.Suv toshqinini oldini olish uchun suv omborlari qurilib, ortiqcha suvni unga burib yuboriladi, suv yoqalariga mustahkam toʻgʻon, dambalar quriladi.Suv toshqini va uning talofatlari; Suv toshqini ham tabiiy ofatlar orasida eng xavflisi hisoblanadi.Suv toshqini deb, daryo, koʻl hovuzlardagi suv sathining keskin koʻtarilish natijasida maʼlum maydonlardagi yerlarni suv tagida qolishiga aytiladi.Suv toshqiniga turli omillar sababchi boʻladi;
Kuchli yomgʻir yogʻish oqibatida (jala, sel quyishi):
Qorning surunkali erishi natijasida :
Kuchli shamol esishi natijasida ;
Oqar daryolardagi muzliklarni yigʻilib, sunʼiy toʻgʻon hosil qilinishi:
Togʻ jinslarining nurashi, surilishi yoki boshqa sabablar bilan suv saqlash omborlarining buzilishi oqibatida.

Mavzu:Ko’llar va suv omborlari

Koʻl — chuqur joylarda toʻplangan tabiiy suv havzasi. Yerning barcha iqdim va landshaft zonalari — issiq, moʻʼtadil va sovuq, koʻp yogʻinli yoki qurgʻoqchil r-nlarida mavjud. Koʻpchilik Koʻllar dengizga muayyan daryo orqali oʻtib tushadi. Qurgʻoqchil joylarda oqmas Koʻl ham koʻp. Eng katta oqmas koʻllar — Kaspiy dengizi va Orol dengizidkr. Koʻl oʻrnining paydo boʻlishiga qarab bir necha turga boʻlinadi. Yerning ichki kuchlari taʼsirida paydo boʻlgan tektonik Koʻl katta va chuqur boʻladi (Kaspiy, Yuqori koʻl, Viktoriya, Orol dengizi, Guron, Michigan, Tanganika, Nyasa, Baykal, Issiqkoʻl). Zilzila natijasida daryo oʻzaniga togʻ yon bagʻirlarining qulab tushishidan yuzaga kelgan qulama (toʻgʻonli) Koʻl (Pomirdagi Sarez koʻli, Yashilkoʻl, Zarafshon, havzasidagi Iskandarkoʻl, Ozarbayjondagi Goʻkkoʻl va boshqalar) ham tektonik Koʻl hisoblanadi; vul k a n i k Koʻl sungan vulkanlar kraterida, lana qoplamalarining chuqur, pastqam joylarida hosil boʻladi; gid roge n Koʻl daryo, dengiz va yer osti suvlari faoliyati natijasida vujudga keladi. Gidrogen Koʻl daryo kayirlarining pastqam joylarida hosil boʻlgan qayir Koʻl, qoldiq oʻzan oʻrnidagi Koʻl, deltaning pastqam joylarida vujudga kelgan delta Koʻl, ohaktosh va gips kabi jinslardan tarkib topgan joylarning choʻkishi natijasida hosil boʻladigan karst Koʻl, abadiy muzloq yerdar choʻkkan joylardagi termokarst Koʻl, ostki qat-lamlardagi jinslarni yer osti suvlari yuvib ketishi natijasida tashkil topgan laguva Koʻl, limanlarning dengizdan ajralib krlishi natijasida shakllangan liman Koʻlga boʻlinadi. Glyasiogen Koʻl muzliklarning erozion va akkumulyativ faoliyati natijasida vujudga keladi. Ular daryo vodiylarining morena yotqiziqlari bilan toʻsilib qolishi natijasida yoki morena yotqiziqlari orasidagi chuqurliklarda hosil boʻlgan morena Koʻl va togʻ yon bagirlaridagi kar muzliklari oʻyib ketgan joylarida hosil boʻlgan kar Koʻlga boʻlinadi. Suv omborlari va hovoʻzlar sunʼiy Koʻl deyiladi.Suv ombori — toʻgʻonlar yordamida suvni yigʻish va saklash uchun quriladigan sunʼiy suv havzasi. Kompleks foydalanishga moʻljallangan Suv ombori xalq xoʻjaligidagi bir qancha tarmoqlar (sugʻorish, suv taʼminoti, elektr energiyasi, kemachilik, baliqchilik, toshqinlarga qarshi kurashish va boshqalar) ehtiyojini qondiradi. Yil davomida daryo oqimlarining oʻzgarib turishi va uning hudud boʻylab notekis taqsimlanganligi Suv ombori barpo etishga zarurat tugʻdiradi. Suv ombori oqimni fasllar va yillar boʻyicha tartibga soladi, kanal va boshqa suv oʻtkazish inshootlari bilan birga hududlar boʻylab qayta taqsimlashga imkoniyat yaratadi.

Mavzu: Muzliklar va qor chizig’i

Muzlik yillab, asrlab qor yigʻilishi uning ablatsiyasidan (erish va sublimatsiya) oshib ketgan yerlarda shakllanadigan doimiy katta muz jismidir. Muzlik yuzasi kamida 0.1 km², qalinligi esa 50 m boʻladi, u bunday vazn ostida asta-sekin deformatsiyalanadi va oqadi, unda darz va teshiklar paydo boʻladi. Muzlik oqishi natijasida kar va morenalar yuzaga keladi. Muzliklar quruqlikda vujudga keladi, suv havzalaridagi katta muz boʻlaklari esa dengiz muzi deyiladi. Muzliklarni oʻrganuvchi fan sohasi glatsiologiya deyiladi. Muzliklar global kriosfera uchun muhimdir.Muzlik — sharoit qulay joylarda qor toʻplanishidan hosil boʻlib, qiya tomonga siljib turuvchi muz massasi. Qor chegarasidan yuqorida relyefning botiq joyida toʻplanadigan qorning zichlanishidan vujudga keladi. Yer yuzasida hozirgi vaqgdagi M.lar maydoni 16,1 mln. Km² dan ortiq (qarang Muzliklar). M.lar joylashgan oʻrni va shakliga koʻra togʻ M. Va tekislik M.ga boʻlinadi. M. Ni-shab tomonga surilib turadi. 1 ° qiyalikda yerda M. Siljishi uchun kalinligi 55–60 m boʻlishi kerak. 45° qiyalikda 1,5–2 m kalinlikdagi muz siljiydi. M.ning siljish tezligi muz temperaturasiga, joyning qiyaligiga va muz qalinligiga bogʻliq. M. Kuniga bir necha mm dan 2–3 m gacha siljishi mumkin. Togʻ muzliklari daryolarni suv bilan toʻyintiruvchi manbadir. Baʼzan siljib borib, vodiylarni toʻsib qoʻyadi va suv toshqinlariga sabab boʻladi.Yer sayyorasidagi muzliklarning 99% i qutb mintaqalarida yotadi, biroq muzliklarni har qitʼadagi togʻlarda va baʼzi baland orollarda ham uchratish mumkin. 35° shimoliy va 35°S janubiy kengliklar orasida muzliklarni faqat Himoloy, And, Sharqiy Afrikadagi baʼzi baland togʻlar, Meksika, Yangi Gvineya va Eronda topish mumkin.Qor chizig’i – qor bilan qoplangan sirt va qorsiz sirt o’rtasidagi chegarani har xil talqin qilish uchun soyabon atamasi. Qor chizig’ining ta’riflari har xil vaqt va fazoviy fokusga ega bo’lishi mumkin. Ko’pgina mintaqalarda o’zgaruvchan qor chizig’i aks etadi mavsumiy dinamikasi. A-da qor chizig’ining so’nggi balandligi tog erish mavsumi oxiridagi muhit iqlim o’zgaruvchanligiga ta’sir qiladi va shuning uchun har yili har xil bo’lishi mumkin. Qor chizig’i avtomatik kameralar yordamida o’lchanadi, havo fotosuratlari, yoki sun’iy yo’ldosh tasvirlari. Qor chizig’i erdagi o’lchovlarsiz o’rnatilishi mumkinligi sababli, uni uzoq va kirish qiyin bo’lgan joylarda o’lchash mumkin. Shuning uchun qor chizig’i muhim o’zgaruvchiga aylandi gidrologik modeldir.

Mavzu: Botqoqliklar

Botqoqlik — yerning doimo yoki uzoq vaqt nam, zax boʻlib yotadigan joyi. B.da torf qalin (0,2—0,3 m) boʻladi, oʻsimliklarning ildizlari torf ostidagi gruntga yetib bormaydi. Torf qatlami yupqa boʻlsa, botqoqlashgan yerlar deb ataladi. B. Xalq xoʻjaligida katta ahamiyatga ega. B. Quritilgandan soʻng torf asosan oʻgʻit, yoqilgʻi va mol tagiga toʻshama sifatida ishlatiladi, undan kimyoviy mahsulotlar olinadi, qurilishda foydalaniladigan plitalar ishlab chikariladi. B. Koʻpincha oʻrmoni kesilib yoki kuyib ketgan joylarda va oʻgloqlarni uzoq muddat suv bosishi, shuningdek sayoz suv havzalarini ut qoplashi natijasida hosil boʻladi. Oʻsimliklar tarkibi va oʻsimliklarning oziklanish tartibiga koʻra B.lar 3 xil boʻladi: pastqam B., doʻng B. Va oraliq B. Pastqam B. Uchun evtrof oʻsimliklar harakterli. Ular mineral tuzlarga boy grunt suvlari koʻp boʻlgan daryo qayirlarida, vodiylarda, eski koʻllar oʻrnida va suvayirgʻichlarning pastqam joylarida uchraydi. Bunday B.larda asosan, qiyoq, qamish, roʻvak, qirqboʻgʻimlar; daraxtlardan olxa (qandagʻoch) va qayin oʻsadi. Pastqam B.da suv kalamushlari, dala sichqonlari, qunduz, balchiqchi, botqoqtovugʻi, oʻrdak, gʻoz yashaydi, qobon, qamishzor mushugi, qizil gʻoz, saqoqushlar uchraydi. Doʻng B. Uchun oligotrof oʻsimliklar harakterli boʻlib, ular suvayirgʻichlarda yoki daryolarning baland terrasalarida uchraydi va yogʻindan tashqari mineral tuzlari kam grunt suvlaridan toʻyinadi. Oʻsimliklari kam. Doʻng B.lar oʻrmonli va oʻrmonsiz boʻladi. Oraliq B. Oraliq holatni egallaydi va yogʻindan hamda oʻrtacha minerallashgan grunt suvlaridan tuyinadi. Oraliq B. Uchun mezotrof oʻsimliklar xos. Qayin, qaragʻay, bardidoshlar, sfagn yoʻsinlari oʻsadi. B.larning koʻp qismi Shim. Yarim sharda boʻlib, qariyb 350 mln. Ga.Turkiston oʻlkasida B.lar yirik daryolar (Amudaryo, Sirdaryo, Chu va Ili daryolari) vodiysida, yoyilmalarning tevarakatroflarida va pastqam joylarda uchraydi. Torf qatlami juda yupqa yoki butunlay yoʻq, oʻsimliklardan qoʻgʻa va qamish oʻsadi. Sharqiy Pomirda, Oqsuv, Muzqoʻl daryolari vodiylarida, Zoʻrkoʻl, Qorakoʻl va boshqa koʻllar atrofida ham B. Koʻp.

Mavzu: SUV resurslari Va ularni baholash

Suv resurslari – foydalanish uchun yaroqli boʻlgan yer usti, yer osti suvlari va tuproqdagi nam zaxiralari. Sr. Asriy (yer usti qatlamlari, Qutb va baland togʻ muzliklari, yirik koʻllar va shu kabida toʻplangan chuchuk suvlar) va qayta tiklanadigan (daryo oqimlari, yer osti suvlarining oʻzgaruvchan va dinamik zaxiralari, koʻllar hajmining bir qismi va boshqalar) turlarga boʻlinadi. Suv resurslari deganda suv obʼyektlari — daryo, ko’l, dengizlar ham tushuniladi, chunki ulardan kema qatnovi, gidroenergetika, baliq xoʻjaligi, dam olish, turizm va boshqa maqsadlarda foydalaniladi. Gidrosferadagi turgʻun suv zaxiralarning faqat 2,5% gina chuchuk suv (uning faqat salkam 1% dan kishilar foydalana oladilar), 70% muzliklar, qolgani tuproq nami shaklida. Daryolar, oqar koʻllar va koʻpchilik yer osti suvlari ham chuchuk. Yerning Dunyo okeani, yer osti suvlari, muzliklar, tuproqdagi nam, daryo(oʻzan) suvlari, atmosfera bugʻlari— gidrosferada, ayrim hisob kitoblarga koʻra, 1454 327,2 ming km³ turgʻun suv resurslari bor. Nazariy jihatdan suv resurslari bitmas tuganmas, chunki bu resurslardan oqilona foydalanilganda suv resurslari aylanib yangilanib turadi. Lekin koʻpgina mamlakatlarda suv resurslaridan qishloq xoʻjaligi., sanoat, kommunal xo’jaligi va boshqa maqsadlarda foydalanishning ortishi hamda turli omillar taʼsirida, birinchi navbatda ishlatiladigan iflos suvlarni tozalamay daryo va koʻllarga oqizilishidan suv manbalarining ifloslanishi natijasida 20-asr oxiriga kelib insoniyat oldida suv takchilligi muammosi paydo boʻldi. BMT tomonidan kelajakda insoniyatni chuchuk suv bilan taʼminlash muammolariga bagʻishlangan Suv resurslari boʻyicha 3jahon forumi oʻtkazildi (2003, Yaponiya, Kioto), 2003-yil Xalqaro chuchuk suv yili deb eʼlon qilindi. Oʻrta Osiyoda Sr., asosan, daryo oqimlari va yer osti suvlarining dinamik zaxiralari (tiklanadigan resurslar), shuningdek, tog’lardagi muzliklar va koʻllarning asriy suv zaxiralaridan tashkil topadi. Daryo oqimlari togʻlarda mavsumiy qor qatlamlari, muzliklar va krrliklarning erishi, shuningdek, yogʻinlar natijasida hosil boʻladi. Togʻlardagi yer osti suvlari yukrridagi sanab oʻtilgan suv olish manbalari hisobiga vujudga keladi. Togʻoldi va sugʻorma mintaqalarda yer osti suvlari, asosan, yer usti suvlari hisobiga toʻyinadi. Daryo va yer osti suvlarining suv resurslari oʻzaro bir-biriga bogʻliq. Yer osti suvlaridan juda katta miqdorda foydalanish daryo oqimini kamaytirib yuboradi. Oʻrta Osiyoning sugʻorma dehqonchilik mintaqalarida daryo suvlarining yillik resurslari 114 km³ ni, jumladan, Amudaryoda (Zarafshon va Qashqadaryo bilan birga) — 74,7 km³, Sirdaryoda — 39 km³, Tajan va Murgʻobda — 2,4 km³ ni tashkil etadi. Suv resurslari hududiy jihatdan notekis joylashgan boʻlib, togʻlarda hosil boʻlsada, keng tarmoqli sugʻorish kanallari yordamida, asosan, tekisliklarda foydalaniladi.
Mavzu:Iqlim haqiqat umumiy malumot
Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. Boshqacha aytganda, iqlim — bu biror joydagi ob-havo holatlari toʻplamidir. Iqlim — yer yuzasining quyosh nurlariga nisbatan ogʻishiga bogʻliq ravishda obhavoning muayyan joyga xos boʻlgan koʻp yillik maromi, yaʼni biron joyda boʻladigan obhavo sharoitlarining majmui va mavsumiy geografik oʻzgarishi; quyosh radiatsiyasi, yer toʻshama sirti xususiyatlari hamda ular bilan bogʻliq atmosfera dirkulyasiyasi taʼsirida vujudga keladi. Har bir joy I.i uning boshqa joylardagi I.ga nisbatan oʻziga xos xususiyatlari haqida koʻp yillik meteorologik kuzatishlar natijasidagina toʻla tasavvurga ega boʻlish mumkin. I. Atmosfera va faol qatlam (yer yuzasi)da betoʻxtov davom etadigan tabiiy (I. Hosil qiluvchi) jarayonlar (issiqlik, kinetik va b. Shakldagi energiyalarning oʻzgarishlari, suvning bugʻlanishi, suv bugʻining suyuklikka aylanishi, namning bir joydan ikkinchi joyga koʻchishi va h. K.) natijasidir. Yer sharining turli nuktalarida I.ning turlicha boʻlishi I. Hosil qiluvchi omillarning har xil boʻlishiga, yaʼni bu jarayonlar sodir boʻladigan oʻsha geografik sharoitlarga bogʻliq. Geografik omillardan eng muhimlari joyning kengligi va balandligi, dengiz sohiliga yaqin-uzokligi, orografiya va oʻsimlik qoplamining xususiyatlari, qor va muzning bor-yoʻqligi, atmosferaning ifloslanganlik darajasi hisoblanadi. Bu omillar kengliklar boʻylab turli I.larning shakllanishiga sabab boʻladi.Yernit shakli, uning Quyosh atrofidagi harakati va ekliptika tekisligiga qiyaligi, yer yuziga quyosh energiyasi turli kengliklarda turlicha tushi-shi, Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishi natijasida havo va suv harakatlari yoʻnalishini oʻzgartirishiga taʼsiri va bu taʼsirning yuqori kengliklarda kuchli boʻlishi I. Hosil qiluvchi astronomik omillar hisoblanadi. Biroq bir kenglikning oʻzida ham I. Qosil qiluvchi jarayonlar tabiiy geografik omillarga, yaʼni yer yuzasining quyidagi xususiyatlariga bogʻliq holda turlicha boʻladi: a) quruqlik va suv is-siqlikni yutish, saklash va qaytarish, namni bugʻlantirish, havo oqimlariga taʼsir etish xususiyatiga ega; b) quruqlik relyefi havo oqimlarining tutilib qolishiga, keskinlashuviga va oʻzgarishiga, yerning turli yoqlariga kuyosh nurining turli miqdorda tushi-shiga, yer yuzasidan suvning oqib ketish ketmasligiga va b. Ga ham taʼsir koʻrsatadi; v) turli togʻ jinslaridan tarkib topgan quruqlik mintaqalari har xil issiqlik oʻtkazish xususiyatiga ega.

Mavzu:Iqlim xosil qiluvchi omillar va jarayonlar

Atmosfera sirkulyasiyasi, issiqlik va nam atmosfera sirkulyasiyasi yordamida Qayta taqsimlanadi. Yerda namning aylanma harakati; bug’lanish, bulutlar, tumanlar, yog’inlar, Namning aylanma harakatidir. Namning aylanma harakatining amalda atmosfera Sirkulyasiyasidan ajratib bulmaydi. Yer sharida issiqlik natijasida vujudga keladigan atmosfera siirkulyasiya va Namning aylanma harakati oz navbatida yer sharining issikliq sharoitiga, binobarin Shu sharoit bilan boglik bulgan xamma narsaga ta’sir etadi. Bunda sabablar va Natijalar bir biri bilan shu kadar bogliq-ki, biz uchala faktorni birgalikda murakkab Narsa deb karashimiz kerak. Bu faktorlarning har biri joyining geografik kengligiga Dengiz satxidan balandligiga va yer yo’zasi harakteriga juda boglikdir. Chunki, Quyosh radiasiyasining oz-ko’p kelishi geografik kenglikka boglik, joyning.Kenglikka boglik, joyning dengiz satxidan balandligiga karab nur energiyasining Kelish sharoiti havoning namligi, bosimi shamollar esish sharoiti ozgaradi, yer Yo’zasining xususiyatlari esa radiasiya balansiga va atmosfera sirkulyasiyasiga Xamda namning aylanma harakatiga kuchli ta’sir kursatadi. Yer yo’zasining Quruqlik yoki suvdan iboratligi havo massalariga kuchli ta’sir etib, Iqlimning ikki Asosiy tipi dengiz Iqlimi va kontinental Iqlim xosil buladi. Yer sharida quruqlikning Iqlim zonalari B.P.Alisov ta’limoti buyicha Quyidagicha tasniflanadi. Ekvatorial mintaqa. Issiqlik balansi yil buyi usbat, havo issik, bosim past Bolib, kuchsiz shamollar bolib turadi. Yil fasllari va sutka davomida harorat va Namlik kam farq qiladi. Yog’in miqdori 3 ming mm. Subekvatorial mintaqa: Subekvatorial mintaqautkinchi mintaqabolib, uning Chegarasi har ikkala yarim sharning 18 gradus paralellarigacha va xatto Hindiston, HindiXitoy yarim orollarida 30 gradus shimoliy kenglikkacha kutariladi. Bu Mintkada havo massalari yil fasllariga karab ozgaradi, yozda musson shamollari Ekvator tomonidan, qishda esa tropik tomonidan esadi. Bu mintakada yozgi Yog’ingarchilik kuprok,ekvatoriavl mintakaga nisbatan harorat ampletudasi katta, Yog’in asosan yozda yogib, qishda havo ochik kuruk buladi. Materikning ichki Kismlarida 1000-1500 mm musson shamollariga rupara yon bagirlarida 6000-10000 mm gacha Cherapunjida 12 ming mm atrofida yog’in yogadi.. Tropik iqlim mintaqasi: Har ikkala yarim sharning taxminan 30-35 gradus Kengliklarigacha bulgan yerlarini o’z ichiga oladi. Bu mintakada kupincha passat Shamollari esib turadi. Havo ochik bolib kishi ilik, lekin yozga nisbatan salkin. Bu Mintakada pasta havo sirkulyasiyasining xususiyatiga ega yer yo’zasi to’zilishining .Harakteriga kura 3 ta Iqlim tipi: materiklar ichki kismi, garbiy soxil va sharkiy Soxil ajraladi. Subtropik Mintaqa: Har Ikkala Yarim Sharining 30-40 Gradus Kengliklarigacha bulgan yerlarni o’z ichiga oladi, harorat, yog’in va shamollar Mavsumiga karab ozgaradi.

Mavzu:Iqlim o’zgarishi muammolari

Sanoat rivojlanishi oqibatida atmosferaga chiqayotgan uglevodorod gazi miqdori yil sayin ko‘paymoqda. Bu esa sayyoramizda “bug‘xona hodisasi“ni kuchaytirib, keskin iqlim o‘zgarishlarini yuzaga keltiryapti. Oqibatda tabiiy ofatlar ko‘paymoqda. Dunyoning ko‘pgina mintaqalarida tabiiy muvozanat buzilmoqda: ayrim joylarda yog‘ingarchilik odatdagidan ancha ko‘p bo‘lsa, boshqa hududlarda qurg‘oqchilik avj olyapti. Joriy yilning o‘zida kuzatilgan “tabiiy me’yorlarning buzilish” holatlari bunga yaqqol misol bo‘ladi. 2010 yil bahorida ba’zi Yevropa davlatlarida kuchli suv toshqinlari ro‘y berdi, yoz esa juda issiq va quruq keldi.
Jahon meteorologiya tashkiloti rahbari Mishel Jarroning fikricha, sayyoramizda o‘rtacha harorat 7 darajaga ko‘tarilsa, Yer yuzi hududining teng yarmi hayot uchun yaroqsiz bo‘lib qoladi. Chunki ayrim unumdor yerlar cho‘llanishga yuz tutsa, ayrimlari suv ostida qoladi.
Iqlim o‘zgarishlari hayvonot olamiga ham katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Ornitologlarning kuzatuvlariga qaraganda, global isish tufayli Hindistonda yashovchi uzundumli to‘tilar shimoliy o‘lkalarga ko‘cha boshlagan. Olimlarning fikricha, ellik yildan keyin mintaqamizda uzundumli to‘tilar qarg‘alarga nisbatan ko‘payar ekan.
Butun dunyoni xavotirga solayotgan global iqlim o‘zgarishining oqibatlari Yevropada yaqqol sezilmoqda. Masalan, bahorda yoqqan tinimsiz yomg‘ir keltirib chiqargan toshqinlar bir necha shaharni vayron qildi. May oyida havo harorati so‘nggi 250 yildagi eng yuqori ko‘rsatkichga chiqdi. Buning oqibatida Italiya va Shveysariyadagi muzliklar maydoni keskin qisqara boshladi. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, iqlim o‘zgarishi sababli tog‘larda o‘pirilishlar, daryo o‘zanlarining o‘zgarishi, landshaftlarning buzilishi ro‘y bermoqda.
Osiyoda ham iqlim o‘zgarishining belgilari kuzatildi. Iyul-avgust oylarida Bangladesh va Pokistonda yoqqan tinimsiz yomg‘ir oqibatida millionlab odamlar boshpanasiz qoldi