rlicrkez ham basqa puta ham
yarim putalardi kobeytiw,
|jiyl;iwlardi basqariwdi kusheytiw k erek .
Jer sharmdagi biologiyahq ja q ta n aktiv kislorodtin 60% ten
iislnmm togaylar islep shigaradi. O la r ekologiyaliq sistema menen
alinosfera arasmdagi kislorodtin t e n salmaqlihgm saqlap turadi.
I’ogay azonh perdeni de (ekrandi da) payda etedi. Bui perde
mlamlar menen haywanlari kushli ultratiolet nurlarman saqlaydi.
I'ogaydm jalgiz agashi 24 saat ishinde ush adam emin erkin dem
alatugm kislorodti ozinen bolip shigaradi.
Sonday-aq togaylardan jilm a 200
min tonna zamamq, 4 min
l. har-qiyli jemisler teriledi. Jab ay i miyweli togaylar 6 min ga
jcrdi iyeleydi. Olardan alinatugm kedrdin tuqimlari, grek
цо/asimn miyweleri, leshina h a m buktin tuqimlari aziq-awqat
sipatmda ham texnikaliq may a liw ushm paydalaniladi. Togay
isliindegi ashiq maydanlar mal jay law g a ham ot-shop tayarlawga
qolayli boladi. Bunnan tisqan togaylar jer betinin klimatin
jclilistiriwde, tabiyattagi suw balansm retlestiriwde topiraqti ham
diirya jagalarm bekkemlewde
ham sanitariyaliq gigienam
jaqsilawda lilken ahmiyetke iye.
Sebebi olar qis kunleri kop
mugdardagi qardi ham jawm -shashindi ozinde toplaydi.
Oytkeni togayda qar aste-aqirmliq penen eriydi. Bui
ilaryalardm bir qalipte suw
menen tamiyinlenip turiwma
miimkinshilik beredi. Eger togaylar atiz jagalannda poloslar
Imyinsha egilse, olar sol jerdegi eginlerdi qurgaqshiliqtan saqlap
luradi. Sonday-aq togaylar estetikahq ahmiyetke de iye, olar
adamnin den sawhgin saqlawda й1кеп rol atqaradi. Togaylardm
stiliwh^i jaziwshilarga, xudojniklerge kompozitorlarga koterinki
yosh, joqari lazzet ham ilham beredi. Ayirim togay osimliklerinin
japiraqlarman ham giillerinen fitoncidler bolinip shigadi. Olar
ziyanli mikroorganizmlerdi oltiredi. Misali 1 ga maydandagi
mojjevilnik osimligi 1 sutkada 30
kg shekem fitoncid bolip
shiganp, hawam tazalawga ja r dem etedi. Togaylar adamlarda
payda bolatugxn juqpali awinv^larga qarsi guresedi. Solay etip
logaylar tirishilik ushm ulken xizm et atqaradi. Тек gana togaydm
u-kracionhq ahmiyeti onm agashman onlagan marte joqari boladi.
4-13
Dunya juzindegi togaydm uliwma maydanv 4 mlrd ga m
quraydi. Olar qurgaqliqtin 31% ten aslam aymagm iyeleydi. Ornn
agashlarmin qon 350 mlrd m3 ten ziyat. Togay qorlann har bir jan
basina bolgende Kanadada 24,5 ga, Finlyandiyada 5,3 ga,
Norvegiyada 2,3 ga, AQSh ta 1,8 ga, Evropa ellerinde 0,1-0,4 ga
togaydan tuwra keledi.
Togaylardin qisqanwma, tiykarman, adamlardm xojaliq
hareketi ham awil-xojaligm rawajlandinw ushm olarga har turli
antropogen faktordm tasiri kiishli boldi. Misali, ort payda boliw,
agashlardi shabiw, mal jayiw, transport hareketleri h.t.b. jatadi.
Togay maydanlarmm har-qiyli
tasir menen keskin qisqanwi
jer betindegi tabiyiy sharayattin kushli ozgeriwine sebepshi
boladi. Olar darya ham kollerdin suwsizlaniwma, qiyratiwshi suw
tasqmlanmn payda boliwma, topiraq eroziyasmm kusheyiwine
ham klimattm ozgeriwine alip keledi. Togaylardin nabit boliwi
sebebinen kelip shigatugin suw tasqmlan jer sharmin kopshilik
aymaqlarina har jili jiida й1кеп ziyan keltiredi.
Orta Aziya regionmda togaylar tiykarman Amiwdarya,
Sirdarya, Zarafshan, Tedjen, Murgab, Svimbara, Chandra, Atrek,
Vaxsh, II, Chu ham t.b. daryalarmin quyarhqlarmda ham
suwgarilatugm jerlerinde jaylasqan.
Olardin ishinde en kop
tarqalgan agash porodalannan tallar, torangillar, jiydeler, jmgillar
ham shengeller bolip esaplanadi.
Hazirgi waqitta Orayliq Aziya respublikalari jerlerinin koplep
ozlestiriliwine baylanisli, togaylar kobinshe Vaxsh, Sirdarya ham
Amiwdaryanm tomengi terrasalarmda; jinishke jolaqlar tiirinde
ushirasadi.
XX asir baslannda Ozbekistan togaylarmm maydam 4-5
marte qisqardi. Dunya togaylan jagdayi da qanaatlandirarli
darejede emes. Bugan har-qiyli faktorlar, maselen, ort,
togaylardin kesiliwi asip ketti.
Fergana oypatliginm suwganlatugin aymagmda Qaradarya
ham Aqbura jagalannda, teniz qaddinen 1000 m biyiklikte
togaylar bar.
Olardin qurammda tal, jiyde, oblepixa, shipovnik,
barbaris, qaym ham t.b. ushirasadi. Tajikistan Respublikasinda
414
togaylar tiykarman Vaxsh daryasinm tomengi agisinda jaylasqan.
«Tigrovaya balka» qorigmda kobinese tallar, jiydeler ham
oblepixalar osedi.
1973-jili Amiwdarya, Sirdarya, Surxandarya, Zarafshan,
Chirchik daryalarmin boylarinda togaylar jinishke jolaqlar
formasmda
saqlanip, olardin uliwma kolemi 1660 mm ga ш
quragan bolsa, 1985-jilga kelip bul togaylardin maydam 20 esege
kemeygen, barligi bohp 85,5 mm gektar togay qalgan. Bul
maydanmn 59,9 min gektan togay menen jabilgan. Hazirgi
waqitta barliq togayliqtm 59 Amiwdaryamn bunngi ham hazirgi
deltasma jamlengen, olar joqan ham ortasha onimliktegi agash
resurslanna iye. Orta Aziyamn togaylanmn en kop taralgan
aymagi bolip tabiladi. Olar Amiwdarya ham omn tiykargi
kanallannm jagalannda jinishke lenta formasmda ushirasadi.
Amiwdarya boylarinda Nazarxan togay, Bekbay togay, Baday,
Samanbay, Xojakol togay dep atalatugm togayliqlar bar.
Quwamshjarma kanalmm
jagalannda Nunm tiibek togay, al
Kegeyli kanalmm boymsha Shortabay togay, Erkin togay
jaylasqan. Azgana kolemdegi togayliqlar Qazaqdarya jagalannda
ushirasadi. Uliwma, togaylardin 55% ti Amiwdaryanm qubla
boliminde osedi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
