Mamleketlik universiteti jumanov m. A

64-suwret. Ozbekistan Respublikasm in Qizil kitabma (2009) kirgen
sut emiziwshiler
Sebebi cenozda olardin dushpanlari joq. Olar irkinishsiz tez 
kobeyedi. Biraq bul jaman aqibetlerge alip keliwi mumkin. Misali 
Xoperskiy qorigina erterekte shaqli suwmlar akelip jiberilgen. Bir 
qansha jil qorgalgannan keyin olardin bas sam keskin kobeyip 
ketken. Olar 1970-jillarga kelip, togay nalshelerin ham togaydagi 
ot-shoplerdi jep qurtqan. Sonin ala olarga ot-jem putkilley 
jetispegen, olar ash bolgan, maydalangan, olardm arasinda 
awmwshiliq kobeygen. Bas saninin osiw pati paseygen.
Olar jasagan biocenozda qasqirlar bolmaganliqtan daqli 
suwinlardin 
populyaciyasin 
tabiyiy 
jagdayda 
basqanw, 
tartiplestiriw miimkinshiligi bolmagan. Natiyjede daqli suwinlar 
qinla baslangan. Bul jagdaydan qutiliw ushm anshilarga 
suwinlardin belgili mugdann awlawga tapsirma benlgen.
Ayirim topiragi tomen zuraatli shol ham yarim shol 
aymaqlarinda anshiliq xojaliqlarin sholkemlestiriw miimkin. 
Bunday jerlerde awil xojaliq cginlerm egip, mal shamashiligm
431

---

sholkemlestiriw juda qiyin. Sebebi onimnin ozme tuser bahasi 
qimbat boladi. Shollerde jasaytugm aq boken ham kiyikler uy 
haywanlari jemeytugin tomen zuraatli shoplerdi jeydi. Olar 
usmday shopler menen awqatlamp aq tez kobeyedi, joqari onim 
beredi. Bugan olardm ken migraciyasi, sholge shidamliligi, uzaq 
waqitlar suw ishpey jasay alatugmligi, kop tuwiliwshiligi ham tez 
erjetetugmligi sebepshi boladi. Sonliqtan sholde jasaytugm 
paydali haywanlardi qorgap, olardm osip-oniwine qolayli 
jagdaylar duzip, arzan ham mol onim jetistiriledi. Usilarga 
baylamsh songi jillan kopshilik ellerde jabayi anlardi kobeytiw 
esabinan anshiliq xojaliqlan jetistiretugm onim kobeytilip atir. 
Misali, Yugoslaviyada bir neshe qirgawil ham keklik pitomnikleri 
bar. Solardan Belgrad qaptalmdagi «Dubanovich» qirgawil 
xojaligmda 2500 makiyen qirgawillar bagildi. Olar inkubaciya 
ushm jilina 135 mm mayek tuwadi. Solay etip Yugoslaviya 
usmday usil menen shiganlgan koplegen qirgawillardi liar jili 
Franciyaga, Italiyaga h.t.b ellerge satadi. Anshiliq xojaliqlarma 
har jili Chexoslavakiya 10, Polsha 60 ham Bolgariya 50 minga 
shamalas qirgawil shojelerin jiberedi.
Bul olardin bas saninm osiwine ulken tasirin tiygizbekte. 
Biocenozda jirtqish haywanlar tabiyiy sanitar rolin atqaradi. Olar 
biocenozagi tek jaramsiz, kesel haywanlardi joq etedi. Sonin 
ushm tabiyiy biocenozda belgili mugdarda jirtqish haywanlardin 
boliwi ahmiyetli.
Joqanda korsetilgenlerden tisqan paydali quslardi ham 
ayinm haywanlardi qorgaw ulken ahmiyetke iye. Daslepki 
waqitlan barliq diinya ellerindegi adamlar zaharli jillanlardi 
quwdalagan ham koplep oltirgen. Sonin aqibetinen ayinm 
aymaqlarda zaharli jilanlar joq etilgen. Тек songi jillan jilanlardin 
paydali ekenligi aniqlanip, olardan bahali dariler islene, basladi. 
Bul 
uwli 
jilanlardin 
qorgaliwma, 
olarda 
kobeytetugin 
pitomniklerdin sholkemlestiriliwine alip keldi. Sonday-aq paydali 
ham siyrek ushirasatugin janlikler kopshilik eller tarepinen 
qorgawga almgan. Jabayi jomshqam shanlandiratugm harreler, 
shibm-shirkeylerdi 
joq 
etetugm 
iynelikler, 
osimliklerdi 
shanlandiratugm shirayli giibelekler Batis Evropa ellerinde 
awlanbaydi. Okean ham tenizlerdegi suw organizmlerinin ham
432

---

baliqlardin qon ogada kop. Degen menen olar juda kop mugdarda 
awlamp atir. Bul olardin tabiyiy qorlarm azaytpaqta.
Rossiya Ilimler Akademiyasmm awqatlamw institutimn 
maglnvmati boymsha adam jilina 18-20 kg baliq ham basqa da 
tenizden ondiriletugin aziq-awqatlardi paydalamwi kerek. Sebebi 
baliq goshinde beloktm mugdari kop. Esaplawlarga qaraganda 
100 kg baliq goshinde 8 kg, al 100 kg mal goshinde 7 kg, 100 kg 
qoy goshinde 5 kg belok bar ekenligi amqlangan.
Ozinin ahmiyeti boymsha seld baliqlan birinshi onnda turadi, 
ekinshi onndi treska baliqlan iyeleydi. Losos ham bekire en 
ahmiyetli baliqlardin qatanna kiredi. Degen menen baliq awlaw 
jil saym osip baratir. Awlanatugm baliqlardin 80% ti ashiq 
tenizlerden awlanadi. Ishki suwlardan ham Kaspiy tenizinen baliq 
awlaw keskin qisqardi. Asirese bekire ham ayirim bahali 
baliqlardi awlaw juda azaydi. Aral tenizinen baliq awlaw 
putkilley toqtadi. Sebebi Araldin qaddinin tomenlewi, onm 
suwinm duzlamwmm artiwi baliqlardin joq boliwma alip keldi. 
Qaraqalpaqstan kollerinen baliq awlawda sapaliq qurami ham 
kolemi boymsha keskin tomenlep ketti. Misali, bunn Dawit 
kolden 1341 с baliq awlangan. Sonm ishinde 614 e sazan, 376 с 
shortan, 255 с llaqa 30,6 с aq amur, tolstolobik, 13 с jilan baliq 
ham 46 с basqa baliqlar bolgan. Songi waqitlari darya ham 
kollerimizge, kanallanmizga aq amur, tolstolobik ham jilan 
baliqlardin taraliwi bizin bahali baliqlardan esaplangan sazan ham 
suwenlerdin joq boliwma alip keldi.
Adamlardm xojaliq iskerligi natiyjesinde ishki suwlardan 
baliq awlawdin kolemi keskin paseydi. Birinshiden, artiqmash 
mugdardagi 
baliqlardi 
awlaw, 
olardin 
qalpine 
keliwin 
qiyinlastiradi. Ekinshiden, darya ham kol suwlarmda oniwine 
tosqmliq jasaydi. Ushinshi den, darya ham kanallarga qunlgan 
gidrotexnikaliq qunlislar otkinshi baliqlardin uwildinq shaship, 
kobeyiwine kesent beredi. Tortinshiden, daryalardin suwmin 
azayiwi, kollerdin suwmin duzlamwmm artiwi bahqlardin 
tirishilik etiwin qiyinlastiradi.
Baliq qorlann jasalma usilda baliq orshitiw menen qalpine 
keltinwge boladi. Eger baliq orshitiwshilik bolmaganda ayinm 
kollerdegi baliqlar tez joq bolip ketken bolar edi. Bunday usilda
433

---

baliq orshitiw, baliq orshitiwshi zavodlarda alip bariladi. Olarda 
uwildmqlardm tuqimlamwi artadi ham shabaqlardm tirishilik etiw 
uqibi joqari boladi. Baliq orshitiw zavodlarmda har jili bir neshe 
milliard shabaq jetistiriledi. Olar kol, darya, tenizlerge ham suw 
saqlagishlarga jiberiledi ham bahah baliqlardm qorm kobeytiwge 
salmaqli ules qosadi.
Baliq turlerin qalpine keltiriwde ham olardi orshitiwde 
jergilikli jerlerdegi hawizler ulken rol oynaydi. Olarda sazan, 
taban baliq, aq amur ham tagi basqa da baliqlar kobeytiledi, az 
garejet jumsap, bir neshe centner baliq jetistiriledi. Misali, 
Rossiyamn hawizlerinde 6 c, al ayirim baliqshiliq xojaliqlarmda 1 
gektar hawiz maydamnan 40-50 с baliq ondirgen. Sonday-aq 
baliqlardi orshitiwge sail atizlarm da paydalaniwga boladi. Baliq 
qorlarm qayta tiklewde suw saqlagishlardm ahmiyeti ulken. 
Oytkeni 50 m3 suw saqlanatugm sadoktan 740 kg ga shekem baliq 
jetistirilgen. Sonday-aq baliq qorlarm qayta tiklewde olardi 
klimatlastmw joqan natiyje beredi. Asirese shop jewshi baliqlar 
klimatqa tez beyimlesedi. Uzaq Shigistagi suwlarda jasawshi aq 
amur, tolstolobikler Orta Aziyanm darya ham kollerine 
klimatlastmlgan olar hazir mol onim berip atir.
Songi jillari Ozbekistan Respublikasinda haywanat dunyasma 
baylanisli bir neshe mzam ham hukimetlik qararlar qabil etildi. 
Solardm ishinde Ozbekistan Respublikasmin 2004-jili qabillagan 
«Qorgalatugin tabiyiy aymaqlar haqqmdagi» mzami ayinqsha 
orm iyeleydi. Sebebi bul nizamda mamleketlik qonqxanalar 
buyirtpaxanalarga, olardm statuslarma amawli statyalar berilgen.
Asirese Ozbekistan Respublikasmin 1993-jili 3-senyabrde, 
Qaraqalpaqstan Respublikasmin 1994-jih iyunde qabil etken 
«Veterinariya haqqmda» nizamlari haywanlardi keselleniwden 
qorgaw ham olardi emlew, ondiristi ham puqaralardi joqari sapali 
sharwa onimleri menen tamiyinlew, qorshap turgan ortaliqti 
qorgawdin veterinariyahq-sanitariyaliq mashqalalann sheshiw 
boymsha en bir ahmiyetli mzamlardan esaplanadi. Oytkeni bul 
nizamlarda veterinariyahq xizmet, haywanat ham haywanat 
onimleri iyelerinin huqiqlan ham minnetleri, haywanlarda juqpali 
kesellik payda bolganda karantin omatiw ham oni alip taslaw 
tartibi, veterinariyahq nizamlardi buziwshilardin juwapkerligi
434

---

ham veterinariya maseleleri boymsha xaliq araliq shartnamalar 
korsetilgen. Solay etip «Veterinariya haqqindagi» mzamlar 
fizikaliq ham yuridikaliq tareplerdin veterinariya maselesine 
baylamsli barliq huqiq ham minnetlerin belgilep berdi. Olar hazir 
respublikamizda hareket etip tur.
Joq bolip baratirgan ham juda siyrek ushirasatugm 
haywanlardin kobeyiwine ham qayta tikleniwine hazirgi waqitta 
mamleket tarepinen gamxorliq etilip atir. Olardi awlaw putkilley 
qadagan etildi. 
Siyrek ushirasatugm haywanlardin turleri 
jasaytugin aymaqlar qonqlarga aynaldmldi.