Mamleketlik universiteti jumanov m. A

eh 
daslepki 
ekologiyahq mashqalalardan esaplanadi:. Taw kan sanaati en 
lilken kolemdegi shigmdilirdi beredi. Hai ill orta esapta 100 
mln
tonnadan artiq sanaat, turmisliq ham basqa shigmdilar payda 
boladi ham 15-20 % zaharli. Respublikada shigmdilardi 
jaylastinw ham ziyansizlandiriw, qayta islew talapqa toliq juwap 
bermeydi. Nawayi, Tashkent, Jizzax walayatlari ham Tashkent 
qalasinda en kop shigmdilar payda boladi ham jaylastmladi. 
Qayta islenetugm qatti shigmdilar 14-15% quraydi. Bul tarawdagi 
jumislardi tartipke saliw 
maqsetinde Ozbekistanda 
2002 jili 
«Shigmdilar haqqinda» gi mzam qabil qihngan.
14-baptm tiykargi juwmaqlan
- litosfera degende jerdin 30-80 km qalinliqtagi qatti qabigi 
tiisiniledi. Jer-insanlar jasaytugm orm, awil xojaliq onimleri 
jetistiriletugin jer esaplanadi;
- insan topiraqlarga ham tasir korsetip, sonin menen bir 
qatarda qala qurihwi, qorshagan ortaliqtm pataslamwi, agrotexnik 
ilajlardm talapqa juwap bermewi natiyjesinde topiraqlar tuwridan-
404

---

tuwri joq boliwi, jaramsiz jagdayga keliwi, jemiriliwine ahp 
kelmekte;
- topiraq tiykannan eki funkciyani atqaradi: jerdegi 
tirishilikti saqlawga sebepshi boliw ham organikaliq zatlardi 
payda etiw, sonm ishinde awil xojaliq eginlerinen mol onim aliw 
ushm ondagi oli organikaliq zatlardin qaldiqlarm mineral zatlarma 
aynaldmwi. Bulardan basqa topiraq hazirgi waqitta biologiyaliq 
filtrlewshi xizmetin atqaradi;
- eroziya - umraw, buziliw degendi anlatadi. Ol kushli 
diibeleyler yamasa noser jawmlardin tasirinde buzilip, egislik 
jaramsiz bolip qaliwi mumkin. Topiraq jiida tez buziladi, biraq 
aste aqirmhq penen payda boladi. Topiraqtm payda boliw 
processi bir neshe asirlerdi oz ishine aladi;
- insaniyat jerdin ustingi qatlamma kushli tasir korsetedi. 
Qazilma bayliqlardan toliq paydalamwdin tamiynilenbegenligi 
n&tijesinde taw kan sanaatinda payda bolatugm shigindilar 
qorshagan ortaliqtm kushli pataslamwina sebep bolmaqta.