Мамлакатимизда иқтисодий соҳада ислоҳотларни чуқурлаштириш ва эркинлаштириш борасида макроиқтисодий ва молиявий барқарорликка эришиш асосий вазифалардан бири ҳисобланади

Т.; “Мехнат” 2001й


Интернет маълумотлари
http:// www. accounting. rut gars. edu
http:// www. accounting web. com/
http:// www. buhgalteria. com. ua
http:// www. 1c. ru
http:// www. gaap. Ru
Мавзу: Хусусий капиталини таркиби, ўзгариши ва динамикасининг таҳлили


Режа:
1.Хусусий капиталини таркибини аҳамияти
2.Хусусий капитал ва унинг динамикасини таҳлили


Эркин иқтисодий муносабатлар шароитида хусусий капитал корхонанинг молиявий ҳолатини тавсифловчи муҳим кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Негаки, унинг ҳолатига қараб жами маблағлар таркибидан келиб чиққан ҳолда корхонанинг иқтисодий қарамлиги ёки мустақиллигига баҳо берилади. Бу бизнесни бошқариш, фаолиятни кенгайтириш ва шериклик фаолиятини йўлга қўйишда ўта муҳим масала ҳисобланади.
Хусусий капитал корхонанинг ўз маблағлари манбаининг асосини ташкил этувчи кўрсаткич ҳисобланиб, унинг таркибига корхона устав капитали, заҳира капитали, қўшилган капитал ҳамда тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар) киради.
Хусусий капитал ҳисоби ўз ичига бир қанча кўрсаткичларни олиб, улар қуйидаги тартибда ташкил этилади:

• 
  Устав капитали;
  
• 
  Қўшилган капитал;
  
• 
  Резерв капитали;
  
• 
  Тақсимланмаган фойда;
  
• 
  Хусусий капитал билан қопланмаган зарар.
  

Корхонанинг устав капитали ўз маблағлар манбаининг асосини ташкил этади. Устав капитали таъсисчилар томонидан қўйилган пай тўловларини, акцияларининг номинал қийматини ўзида сақлайди. Унинг ҳисоби эса ҳукумат қарорлари ва таъсисчиларнинг йиғинида қабул қилинган қарорлар асосида юритилиб борилади.
Давлат ташкилотларида устав капитали давлат бюджети томонидан ажратилган мулкни кўрсатади. Мулкнинг келиши ва ўтига эса бу сумма устав капиталида кўрсатилади.
Корхоналар амалда қўлланилаётган қонунларга кўра ҳар йили эришган фойдасидан резервлар ташкил этишлари мумкин. Унга ҳар йили уставда кўрсатилган тартибда маблағ чегирилиб борилади.
Ташкил этилган фонд эса қуйидаги мақсадлар учун сарфланади:
1. Кўрилган зарарларни қоплаш учун;
2. Корхона ҳисобот йилида фойда олмаган бўлса имтиёзли акциялар учун дивиденд бериш;
3. Бошқа тўловларни амалга ошириш учун.
Тақсимланмаган фойда - бу корхонанинг ҳисобида турган соф фойдасини кўрсатади. У ҳам хусусий капитал таркибига кирувчи энг асосий кўрсаткичлардан саналади. Лекин фаолият юритувчи корхоналар ҳар сафар ҳам фойда билан чиқмаслиги мумкин. Бу ҳолда унинг зарари хусусий капитал билан қопланмаган зарар деб юритилади. Мазкур иккала қиймат ҳам 8710- «Ҳисобот давридаги тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар)» ҳамда 8720 – “Жамғарилган фойда (қопланмаган зарар)” счётларида юритилиб, уларнинг фарқи ишоралари орқали аниқланиб олинади.
Ривожланган мамлакатлар амалиётида турли хил молиявий коэффициенлар ўрганилади ва уларни шартли равишда тўртта катта гуруҳларга ажратилади:

1. 
   Рентабеллик коэффициентлари;
   
2. 
   Ликвидлик коэффициентлари;
   
3. 
   Тўлов ўобилияти коэффициентлари;
   
4. 
   Бозор индикаторлари.
   

Бу кўрсаткичлар хам ўз таркибига бир қанча коэффициентларни олади:
Демак, биринчи кўрсаткич таркибига:

• 
  Хусусий капитал рентабеллиги;
  
• 
  Корхонанинг жами инвестициялар рентабеллиги;
  
• 
  Леверидж;
  
• 
  Сотиш рентабеллиги.
  

Ликвидлилик коэффициентларига:
А) Тез ликвидланадиган коэффициентлар;
Б) Дебеторлик қарзларининг айланиш коэффициенти;
В) Ишлаб чиқариш заҳираларини айланиши коэффициенти;
Г) Ўийин ликвидланиш коэффициенти.
Тўлов қобилиятини изоҳловчи коэффициентларга қуйидагилар киради:

• 
  Қарз ва ҳусусий капитал нисбати коэффициенти;
  
• 
  Хусусий капиталнинг жами мулкда тутган улуши коэффициенти;
  
• 
  Қарз маблағларининг жами активларда тутган улуши коэффициенти.
  

Бозор индикаторларига эса бозор қиймати ва бухгалтерия хисобида акс этган баҳо (номинал қиймат, таннарх) орасидаги фарқ суммалари ўрганилади.
Бу коэффициентлар ичида бизнинг мавзуга таалуқли бўлган коэффициентлар хам мавжуд бўлиб, улар қуйидагича аниўланади:
Хусусий капитал рентабеллиги. Бу рентабеллик тури ҳар бир сўмлик хусусий капиталимиз ҳисобига тўғри келган соф фойда қиймати ўрганилади. Бунинг учун,


Соф фойда


Хусусий капиталнинг йиллик ўртача қиймати


кўринишида ҳисоб - китоб ишларини бажаришимиз керак.
Хусусий капиталнинг ўртача йиллик қийматини топиш учун йил бошидаги ва йил охиридаги суммаларини йиғиндисини иккига бўлиб аниқлаймиз.
Жами инвестициялар рентабеллиги. Бу кўрсаткични аниқлашимиз учун,


Соф фойда + (Кредитлар учун фоиз*фойда солиғининг коректировка қилинган ставкаси)+Резервлар учун ажратма.


Жами активларнинг ўртача қиймати


Каби хисоблашиш ишларини бажаришимиз лозим.
Бу ерда активларнинг ўртача қиймати жами маблағларнинг йил бошига ва йил охирига бўлган ўийматини йиғиндисини иккига бўлган ҳолда топамиз. Бу ерда резервлар учун ажратма, кредит учун солиқлар ва фойда солиғининг корректировкаси соф фойда ҳисобидан бўлганлиги учун бу қийматларнинг йиғиндиси ҳисобот йилининг якуний молиявий натижаси сифатида келади.
Левердж. Бу хусусий капиталнинг ўсган қисмини кўрсатиб, у қуйидагича аниқланади, яъни хусусий капитал рентабеллиги коэффициенти билан жами инвестициялар орасидаги фарқў коэффициенти олинади. Келиб чиққан натижа қанчалик юқори бўлса корхонанинг хусусий капиталини шунчалик қсганлигини беради.
Бир акция учун даромадни ҳисобот йилида олинган фойдани чиқарилган акциялар сонига бўлиш билан аниқланади.
Хусусий капиталнинг жами активларда тутган улуши коэффициенти.


Хусусий капитал қийматини


Жами маблағлар


формуласи орқали топилади. Бу коэффициент қанчалик бирга яқинлашиб борса корхонанинг мустақиллиги шунчалик ошиб боради. Бизнинг республикамизда фаолият кўрсатаётган корхоналар бу коэффициентнинг камида 50% га эга б¤лишлари лозим.
Хусусий капитал тўғрисидаги хисобот шаклига асосланиб йил бошига нисбатан йил охирида қолган капиталимизнинг ўзгаришини таҳлил ўиламиз. Бунинг учун қуйидаги шаклда аналитик жадвални тузамиз
72-жадвал
“АВС” акционерлик жамиятининг хусусий капитали ва унинг динамикасини таҳлили

Кўрсаткичлар	йил бошига	ўзгариши		Йил охирига
	қолдиқ	кўпа-йиши	кама-йиши	қолдиқ
1	2	3	4	5
1. Устав капитали	28280	-	-	28280
2. Қўшилган капитал	116902	-	-	116902
3. Резерв капитали	278317	263511	-	541828
4. Тақсимланмаган фойда	37000	5400	-	42400
5. Хусусий капитал билан қопланмаган зарар	-	-	-	-
ЖАМИ:	460499	268911	-	729410

Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, биз таҳлил қилаётган “АВС” акционерлик жамиятининг хусусий капитали йил бошига нисбатан йил охирида 268911 минг сўмга ошган. Бу натижа корхона учун ижобий деб қаралиши лозим. Чунки бу миқдор йил бошига нисбатан салкам 60 % га яқин ошган.
Бундай ўзгаришнинг ҳосил бўлишида ҳисобот йилида тақсимланмаган фойданинг 5400 минг сўмга ва резерв капиталининг 263511 минг сўмга ошуви катта таъсир этган.
Хусусий капиталнинг қолган турлари бўйича йил давомидаги ҳаракати кузатилмаган.
Ижобий натижа деб ўаралишини яна бир тарафи шундаки, хусусий капиталнинг асосини қўшилган ва резерв капитали ташкил қилганидир. Бу эса келгусида корхонанинг хусусий капитали янада кўпайиб боришидан далолат беради.
Шундай экан, юқоридаги жадвал маълумотларига асосланган ҳолда бу муаммони ҳал этиш йўлларини топишимиз керак. Кўриниб турибдики, хусусий капитал қийматини кўпайтиришнинг энг асосий омили бўлиб корхонанинг ҳисобот йилида олган соф фойдаси ҳисобланади. Фаолият кўрсатувчи ташкилотлар шу омил ҳисобига ўз жамғармаларини ошириши энг оптимал вариант деб қаралади. Сабаби, бу омилнинг ўзгариши фаўатгина корхонанинг ўзига боғлиқ бўлиб, унинг ҳар томонлама тўлиқ имкониятларини ишга солиб фаолиятини бошлашни тақозо этади. Бундан ташқари бошқа кўрсаткичларнинг ўзгариши ҳам ушбу омил билан бевосита боғлиқдир. Мазкур вазифаларни ҳал этишда талабалар «Маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари ҳамда молиявий натижаларни аниқлаш тартиби тўғрисидаги Низом»ни чуқур билишлари лозим. Унда фойдани шакллантириш муаммоларини чуқур ўрганишлари лозим
Таянч сўзлар
Хусусий капитал, устав фонд, резерв капитал,қўшилган капитал, тақсимланмаган фойда


Такрорлаш учун саволлар

1. 
   Хусусий капитал деганда нимани тушунасиз?
   
2. 
   Хусусий капитал нима учун таҳлил этилади?
   
3. 
   Хусусий капитал таркибига нималар киради?
   
4. 
   Хусусий капитал қандай таҳлил қилинади?
   
5. 
   Хусусий капитални таҳлил қилишдан мақсад ва тахлил вазифалари нималардан иборат?
   

Фойдаланилаган адабиётлар
1. Вахобов А.В., Ибрагимов А.Т. «Молиявий ва бошқарув таҳлили» дарстлик. Т.: “Шарқ” 2005й.
2. Пардаев М.Қ. “Молиявий таҳлил”
3.Ергашев Е. “Иқтисодий ва молиявий таҳлил” Т.; “Молия” 2000й.
4.Абдуллаев А. Ва бошқалар “Иқтисодий таҳлил” 100 савол ва жавоб