Мамлакатимизда иқтисодий соҳада ислоҳотларни чуқурлаштириш ва эркинлаштириш борасида макроиқтисодий ва молиявий барқарорликка эришиш асосий вазифалардан бири ҳисобланади

Мавзу: Иқтисодий таҳлилнинг мазмуни, предмети ва вазифалари


Режа:
1.Иқтисодий таҳлилнинг предмети.
2.Иқтисодий таҳлилнинг вазифалари.
3.Иқтисодий таҳлилнинг мазмуни.


Хар кандай мустақил фан ўзининг предметига эга. Иқтисодий таҳлил фанининг предметига кенг маънода карайдиган бўлсак, у иқтисодий фан сифатида Таҳлил килинаётган объектларни ўз ичига олади. Лекин хар бир иктисодий фан ўзига хос хусусиятга, ўзи урганадиган предметга эга. Бу факат шу фанга хос бўлиб, имкони борича бошка фанларда такрорланмаслиги лозим. Бу талаб шу фаннинг мустакил фан сифатида фаолият курсатиши учун асосий шартлардан бири хисобланади.
Хужалик фаолияти таҳлили фанининг предмети том маънода Таҳлил килинаётган объектнинг хужалик фаолиятидир. Аммо бухгалтерия хисоби, статистика, молия ва кредит, аудит, маркетинг, менежмент каби фанларнинг хам предмети кенг маънода хужалик фаолиятидир.
Таҳлил фани хўжалик фаолиятида содир бўлаётган барча ижтимоий-иктисодий жараёнларни уз ичига олади. Аммо бу жараёнларнинг содир булиш пайтини эмас, балки унинг натижасини ўрганади. Объектда содир бўладиган иктисодий жараёнлар унинг бизнес режасида кўзда тутилган маълумотга асосланса, жараённинг содир булишини конуний жихатдан хужжатлаштириш билан бухгалтерия хисоби, статистика каби фанлар шуғулланади. Шу жараёнларнинг натижаси маълум даврларда жамланиб борилади ва турли хисоботларда ўз аксини топади. Таҳлил эса, айнан ана шу тузилган хисоботларга, жамланган хужжатларга асосланади.
Шундай килиб, иктисодий таҳлил фанининг предмети деб- хужалик фаолиятида объектив (ташки) ва субъектив (ички) омиллар таъсирида содир бўлган, бўлаётган ва бўладиган ижтимоий-иктисодий жараёнларни маълумотлар манбаида ифодаланган кўрсаткичлар тизими оркали унинг холатига бахо бериш ва яхшилаш йулларини ишлаб чикишни ўрганишдан иборатдир.
Таҳлилнинг предметида объектив ва субъектив омиллар алохида урин тутади, чунки иктисодий жараёнлар ўз-ўзидан содир бўлмайди. Улар маълум ички ва ташки омиллар таъсири остида рўй беради.Шу омиллар таъсирини бошка фанлар ўргатмайди. Бу факат таҳлил фанида ўрганилади ва унинг предметининг асосини ташкил килади. Шунингдек, хужалик фаолияти натижасига туғри бахо бермасдан, унга таъсир килган ижобий ва салбий омилларни ўрганмасдан туриб кўзда тутилган максадга эришиб бўлмайди. Шу туфайли Таҳлил фани предметининг марказида объектив ва субъектив омилларни ўрганиш лозимлиги кайд килиниши бежиз эмас.
Таҳлил килишдан максад мавжуд натижага одилона бахо бериш билан бирга йул куйилган камчиликларни келгусида бартараф килиш ва шу оркали Таҳлил килинаётган объектнинг иктисодий ва молиявий ахволини яхшилашдан иборатдир. Бу эса содир булган ва булаётган жараёнларга туғри бахо бериб, бўладиган жараён андозасини хам чизиб беришни такозо килади. Барча ижтимоий-иктисодий жараёнлар натижаси кўрсаткичларда ифодаланади. Кўрсаткичлар эса, маълумотлар манбаида (режа, миёр ва хисобот) ўз аксини топади.
Бугунги кунда Таҳлил предмети хусусида иктисодчи олим ва мутахассислар ўртасидаги фикрларни куйидаги уч гурухга бўлиш мумкин:
I. М.З. Рубиков, П.И. Савичев, М.Ф. Дъячковлар "... корхона фаолиятидаги хужалик жараёни Таҳлил предметини ташкил этади", деган фикрдалар.
II. И.И. Поклад, Н.В. Денбинский ва бошкалар " корхона, бирлашма ва юкори ташкилот хужалик фаолияти Таҳлил предметини ташкил килади", деган фикр тарафдорларидир.
III. Е.В. Долгополов, Г.В. Савицкая ва бошкалар " ишлаб чикариш ва таксимотдаги ишлаб чикариш муносабатлари ва ресурсларидан самарали фойдаланиш таҳлил предметидир", деб тушунтирмокдалар.

Фаннинг предмети ҳақида турли адабиётларда иқтисодчи олимларни қарашлари турлича талқин этилган. Масалан, иқтисодчи олим М.ҚПардаев иқтисодий таҳлил предметига қуйдагича таъриф берган: “Иқтисодий таҳлил фанининг предмети, хўжалик фаолиятида объектив (ташқи) ва субъектив (ички) омиллар таъсирида содир бўлган, бўлаётган ва бўладиган ижтимоий ва иқтисодий жараёнларни маълумотлар манбаида ифодаланган кўрсаткичлар тизими (системаси) орқали унинг ҳолатида баҳо бериш ва яхшилаш йўлларини ишлаб чиқишни ўрганишдан иборатдир”. Масалан, иқтисодчи олим А.Х.Шоалимов иқтисодий таҳлил предметига қуйдагича таъриф берган: “Иқтисодий таҳлил предмети деганда, корхоналар ва бирлашмалар фаолиятини бизнес-режасини бажариш ва унинг асослигини текшириш, уларнинг меҳнат, моддий ва молия ресурсларидан оқилона фойдаланиш натижасида ички хўжалик резервларини аниқлаш бўлиб, булар барчаси ўз навбатида иқтисодий кўрсаткичлар тизимида ўз аксини топиб , ҳисоб ва ҳисобот ҳамда ҳисобдан ташқари маълумотларга асосланиши тушунилади”

Бозор иқтисодиёти шароитида корхоналар фаолиятини таҳлил этишда иқтисодий таҳлилининг асосий вазифалари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:
• Ўрганилаётган объектга (ҳодисага) тўғри ва холисона баҳо бериш;
• Корхонанинг бизнес режасини тузиш учун тегишли ахборотлар билан таъминлаш;
• Тузилган бизнес режаларнинг тўғри ва илмий асосланганлигига баҳо бериш;
• Ҳар бир йўналишга таъсир этувчи омилларни аниқлаш, уларнинг таъсирини ҳисоблаш ва шу омилларни ишнинг самарадорлигини оширишга сафарбар қилиш;
• Бизнес режанинг бажарилиши натижасида корхонанинг молиявий барқарорлигини таъминланиши, унинг иқтисодий қудратини яхшиланиши, ҳар бир хўжалик субъектининг рақобатбардошлилигини оширилиши учун мавжуд ички ва ташқи имкониятларни ўрганиш;
• Моддий, меҳнат ва молиявий бойликлардан самарали ва оқилона фойдаланганликка баҳо бериш;
• Корхонанинг иқтисодий ва молиявий потенциалига, унинг тўловга қобилиятлилигига баҳо бериш ҳамда бу натижага тезкор чора-тадбирларни қўллаш йўлларини ишлаб чиқиш;
• Хўжалик ҳисоби тамойилларига, тижорат ҳисоб-китобларига амал қилишликни мунтазам текшириб туриш;
• Корхоналарда мавжуд бўлган самарадорликни ошириш йўлида уларнинг имкониятларини аниқлаш;
• Корхонанинг тижорат сирини сақлаган ҳолда унинг молиявий аҳволини кенг жамоатчиликка кўрсата билиш ва ташқи инвесторларни корхона фаолиятини яхшилашга жалб қилиш;
• Корхонани бошқаришнинг энг қулай ва нафли усулларини ишлаб чиқиш, илғор ғоя ва тажрибаларни ўрганилаётган ҳодисага қўллаш йўл-йўриқларини кўрсатиб бериш, тегишли ахборотлар манбаини етказиб бериш;
• Энг тўғри ва оқилона, келгусида иш юритиш ва корхоналарни бошқариш бўйича хулосалар бериш;
• Корхоналарни ривожлантиришнинг жорий ва истиқболли режаларини тузиш учун иқтисодий кўрсаткичлар асосини аниқлаш;
• Режанинг бажарилишига объектив баҳо бериш ҳамда уни бажаришда корхоналарга боғлиқ бўлган ва боғлиқ бўлмаган омиллар ва сабабларни бир-биридан ажратган ҳолда аниқлаш;
• Корхоналарнинг хўжалик фаолияти жараёнида эришиши мумкин бўлган натижаларни олдиндан аниқлаш.
Бозор иқтисодиёти шароитида «Иқтисодий таҳлили»нинг вазифаси ушбу юқорида таъкидланган вазифалар билан чекланмайди. Бозор шароитида корхоналар фаолияти шу даражада серқирраки, таҳлил жараёнида унинг ҳамма жиҳатларини ўрганиш лозим бўлади. Шу сабабли ҳам, молиявий ва бошқарув таҳлилининг вазифаси ҳам кўп қирралидир. Биз эса шу каби вазифаларнинг айримларини санаб ўтдик холос.
Кўриниб турибдики, иқтисодий таҳлилининг вазифаси бозор муносабатлари шаклланаётган бугунги шароитда ҳам, келажакда ҳам корхоналар хўжалик фаолиятини узлуксиз яхшилаб бориши учун иқтисодий дастак сифатида мухим ахамиятга эга бўлади.
Шунга карамай, мустакилликдан кейин иктисодий Таҳлил фани мазмуни ва таркиби жихатидан тубдан ўзгарган. Олдин, режали иктисодиёт шароитида барча фанлар сингари иктисодий Таҳлил фани хам режанинг бажарилишини назорат килиш, унга таъсир этувчи омилларни аниклаш, юкоридан кўр-кўрона туширилган, режани асослашга каратилган эди.
Энди иктисодий Таҳлил хакикатда хужалик юритувчи субъектлар, мулк ва иш эгаларига хизмат киладиган бўлди. Олдин корхона хужалик фаолияти юкори ташкилот ва давлат нуктаи назаридан Таҳлил килинган бўлса, энди бевосита шу корхона, унинг мехнат жамоаси ва мулк эгалари нуктаи назардан Таҳлил килинадиган булди. Бирок барча холда хам давлатнинг манфаати хисобга олинади. Чунки корхона билан давлат ўртасидаги алока олдин маъмурий буйрукбозликка асосланган булса, энди эркин ўзаро манфаатли иктисодий мунособатларга асосланади.
Иктисодий жараёнлар ва муносабатлардаги бундай ўзгаришлар хар бир фан ва иктисодий механизмлар мазмунини сифат жихатидан янгилашни, тубдан кайта кўриб чикишни такозо килмокда. Бирок шундай мураккаб даврда жуда куп фанлар ўз заруриятини йукотади ва бархам топади. Масалан, халк хужалигини режалаштириш асослари, корхона иктисодий (режага асосланган иктисод) ва х.к. аммо бозор муносабатлари шароитидa иктисодий Таҳлил фанининг ахамияти янада ошади. У корхона рахбари учун хужаликни бошкаришда асосий дастак сифатида намоён бўлмокда.


Таянч сўзлар
Таҳлил, иқтисодий таҳлил, иқтисодий таҳлил предмети, иқтисодий таҳлил объекти.


Такрорлаш учун саволлар

1. 
   Иқтисодий таҳлилнинг предмети деб нимага айтилади ?
   
2. 
   Иқтисодий таҳлилнинг объекти деганда нимани тушунасиз?
   
3. 
   Иқтисодий таҳлилниг хозирги кундаги ўрни?
   
4. 
   Таҳлил сўзининг иқтисодий мазмуни нимадан иборат?
   
5. 
   Иқтисодий таҳлил вазифалари нималардан иборат?
   
6. 
   Иқтисодий таҳлилнинг бошқа фанлар билан алоқадорлигини тавсифланг?
   

Фойдаланиладиган адабиётлар:
1. Вахобов А.В., Ибрагимов А.Т. «Молиявий ва бошкарув Таҳлили» Фарстлик. Т.: “Шарк” 2005й.
2. Пардаев М.К. “Молиявий Таҳлил”
3.Ергашев Е. “Иктисодий ва молиявий Таҳлил” Т.; “Молия” 2000й.
4.Абдуллаев А. Ва бошкалар “Иктисодий Таҳлил” 100 савол ва жавоб
Т.; “Мехнат” 2001й.


Интернет маълумотлари
http:// www. accounting. rut gars. edu
http:// www. accounting web. com/
http:// www. buhgalteria. com. ua
http:// www. 1c. ru
http:// www. gaap. ru