Makroiqtisodiyot” Ma’ruzalar matni O’zbekiston Respublikasi Okiy va O’rta

To`g’ri institutlarni shakllantrilishi

Yuqorida aytganimizdek iqtisodchilar xalqaro farqlarni o`rganadigan inson kapitali va jismoniy kapitalga sarmoya kiritish usulidan foydalanishni o`rganishgan edi. Ishlab chiqarish samaradorligi turli darajalarda bo`lishi mumkin bo`lgan turli mamlakatlar uchun turli sabab va haqiqatlarni aniqlash mumkindir. Yaratilgan to`g`ri institutlarni ularni yaxshi bo`lishlari uchun resurslar bilan taminlash va muassasalardan optimal foydalanish muhimdir.
Xalqning huquqiy an’analari bunday muassasalar namunasidir. Bunday mamlakatlar, Amerika Qo`shma Shtatlari, Australiya, Hindiston va Singapur sodiq sifatida Buyuk Britaniya koloniyalari umumiy qonun tizimida ingliz uslubida. Boshqa mamlakatlar Italia, Ispaniya, Lotin Amerika mamlakatlarining ko`pchiliklari Napoleon paydo bo`lgan huquqiy ananalarga egadir. Tadqiqotlar aksiyadorlar va kreditorlar fransuz stilidagi qonun sistemasiga qaraganda English stilidagi qonun sistemasi kuchliroq ekanligini ta’kidlashadi. Natijada Ingliz uslubidagi mamlakatlar sarmoya bozorlarida ishlab chiqarishi yaxshi bo`lgan mamlakatlardir. Kapital bozori yaxshi rivojlangan
mamlakatlar o`z navbatida tez o`sishi kuzatiladi va investetsiyalarni moliyalashtirish uchun kichik va rivojlangan kompaniyalar uchun oson chunki ularning yetakchi loyihalari bordir.<sup>21</sup>
Mamlaktlar o`rtasida yana bir muhim institutsional farq sifatida hukumatning o`zi namoyon bo`ladi. Hukumat bozor sistemasida to`ri faravonlikni yo`lga qo`yish uchun yordamga muhtojlarga yordam berishi lozim, shartnomalarni amalga oshirishni osonlashtrish, mulk huquqlarini himoya qilishni osonlashtirish tarafdori bo`lish kerak. Shunday bo`lsada ba’zan hukumatlar o`z vakolatlaridan foydalangan holda firibgarlikni ta’qib qilib keng jamoatchilik hisobidan bir necha kuchli shaxslarni boyitishga yo`l qo`ymaslik kerak. Imperik tadqiqotlar iqtisodiy o`sish ko`rsatgichlarini mamlakatlarda korrupsiya darajasini ko`rsatadi va bu albatta muhim omil.<sup>22</sup>
O`n sakkizinchi asrning buyuk iqtisodchisi Adam Smith iqtisodiy o`sishda institutlarning o`rnidan yaxshi xabardor edi. U bir marta shunday yozgan endi, “Kichkinagina bir zarur sharti borligini eng kam varvarizimdan eng ko`p beodob jarayonlar holatga muommo tug`dirishini ammo adolat boshqaruvi tinchlik, oson soliqlar va bag`rikenglik bilan hal etiladi” afsuski ko`p mamlakatlar bu oddiy uch afzallikdan bahramand emas.



²¹Rafael La Porta, Florencio Lopez-de-Silanes, Andrei Shleifer, and Robert Vishny, “Law and Finance,” Journal of Political Economy 106 (1998): 1113–1155; and Ross Levine and Robert G. King, “Finance and Growth: Schumpeter Might Be Right,” Quarterly Journal of Economics 108 (1993): 717–737
²²Paulo Mauro, “Corruption and Growth,” Quarterly Journal of Economics 110 (1995): 681–712.

Jadval 2
Mamlakatlar
Kanada Fransiya
Janubiy Germaniya Germaniya
Italia Yaponiya
Buyuk Britaniya AQSH

Dunyo bo`ylab o`sish

Aholi jon boshiga ishlab chiqarish darajasining o`sishi (Yiliga foiz)

Beqiyos sifatni yaxshilash hayot meyyorlarida o`sayotganini anglatadi. Rasmiy ma’lumotlarga ko`ra tezroq stavka ko`rsatadi. Bu masala bizga shubhaliroq ko`rinishi mumkin, lekin o`zi bilan pastlab ish faolyatini tushuntirib bo`lmaydi. Baholash pastlab baholashdagi muammoni ham ilgari sursa kerak, bu ishni bir nechta ko`makchilari bo`lsa kerak. Tarixan o`tmishda kamroq odamlar ishlab chiqarish darajasini osonlik bilan baholaganligini qishloq xo`jaligida sanoat mahsulotlarida ishlab chiqarish hajmi va tibbiy xizmat ko`rsatish kabi tarmoqlar bilan faolyat olib borgan. Shu bilan birga ayrim iqtisodchilar baholash muammosini to`laligicha muammo deb hisoblashadi
Ishchi darajasi; bazi bir iqtisodchilar ishchi kuchini o`zgarishiga sabab unumdorlikni pasayishi deb takidlashadi.1970-yilning boshlarida o`quvchilar maktabni tark etib ishlashni boshladilar va shular bilan bir xil vaqtda ko`pgina ayollar ham uy bekaligidan to`liq stavkali ishchi kuchiga kirishdi. Bu ikkala rivojlanishda ishchilar orasida malakasining o`rtacha darajasi pasayib ketdi.
Boshqa iqtisodchilar ishchilar darajsiga inson kapitalini o`zgartiradi deb ta’kidlashadi. Kadrlarning ta’lim darajasi vaqt davomida ishchi kuchini davom etishiga sabab bo`layapti va u o`tmishda tez surat bilan kuchaymagan, bundan

tashqari ayrim standartlashtrilgan testlarni ishlashi buzulib ta’lim sifati kamaydi. Agar shunday bo`lsa juda sekin sustlab o`sishni tushuntirish mumkin.
G`oyalar kamayishi; Haligacha boshqa iqtisodchilar 1970-yillarning boshlarida ishlab chiqarish to`g`risdagi yangi g`oyalarni haligacha taklif qilmoqda, texnologik taraqqiyotning sekinlashishi o`sha davrlarda iqtisodiyotni pasaishiga sabab bo`ldi. Bu iqtisodchilar 1970-yilning oxirgi ikki o`n yilligi deb takidlashmoqda 1940-yilning oxirida iqtisodiyotda g`oyalar yo`q va 1930-yilda buyuk depressiya davri va 1940-yilning birinchi yarim yilligida ikkinchi jahon urushi paytiga to`ri keladi. Iqtisodiyot tushib ketgandan keyin o`sish darajalari ham paslay boshlaydi. Garchi 1970-1980 va 1990-yillarning boshlarida o`sishga erishilgan bo`lsada 1950 va 1960-yillardagi o`rtacha o`sish ko`rsatgichlaridan past edi.

2. Solou modelidan tashqari Endogen o`sish nazariyasi

Kimyogarlar, fiziklar va iqtisodchilar bir cho`l orolda bir konservani qanday qilib ochish haqida urunmoqdalar. “Kelinglar konservani portlagunga qadar olovga qizdiramiz” dedi kimyogar, “yo`q, yo`q” dedi fizik, “kelinglar baland bir daraxtga chiqib qutichani tosh ustiga tashlaymiz” “menda bir fikir bor” dedi iqtisodchi. “birinchi konserva ochgich bilan urunib ko`raylik…”
Bu eski hazil qanday qilib qitisodchilar soddalashtirish taxminlaridan foydalanishi va ba’zan oddiygina muammolarga duch kelishi ta’kidlanadi. Baholash iqtisodiy o`sish nazariyasini savollariga javob beradi. O`sish nazariyasini maqsadlaridan biri biz dunyoning turmush darajasini oshirishni tushuntirishdir. Solou o`sish modeli yexnologik tarqqiyotdan keyin o`sish darajasiga olib keladi. Lekin texnologik tarqqiyot qayerdan kelgan, Solou modeli buni o`z zimmasiga oladi.
1970-yilda hosildorlik pastlab 1990-yilni boshlarida jadallashdi texnik taraqqiyot kursining takliflari bu o`zgarishlarda juda muhimdir. Solou modeli iqtisodiy jarayonni to`liq tushinish maqsadida uni kuzatib texnologik taraqqiyotni rivojlantirish kerak. Bunday modellar ko’pincha endogen o`sish nazariyasiga olib boradi. Solou modeli texnologik o`zgarishlarga egzogen jarayonni o`zida aks
ettiradi. Endogen o`sish nazariyasida muhit katta bo`lsada ba’zan murakkab va biz u yerda zamonaviy tadqiqotlar bilan tanishib chiqamiz.²³

Asosiy model:

Endogen o`sish nazariyasining asosiy g`oyasi, keling oddiy ishlab chiqarish funksiyasi bilan boshlaylik: