Makroiqtisodiyot” Ma’ruzalar matni O’zbekiston Respublikasi Okiy va O’rta

Y = AK

Bu yerda Y ishlab chiqarish hajmi, K kapital, A doimiy o`lchov bo`lib kapitalning ma’lum vaqtdagi ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmidir. Bu mahsulot taraqqiyot uchun kapitalni qaytishini kamligini aytadi.
Ishlab chiqarish kapitali A ning qo`shimcha ishlab chiqarish hajmi uchun birligi kapitalni kamaytirib qaytaradi. Solou o`sish modeli va endogen o`sish modeli o`rtasida asosiy farqlar yo`qligini ta’kidlaydi.
Endi bu iqtisodiy o`sish ishlab chiqarish funksiyasi haqida nima deganligini ko`rib chiqaylik. Biz daromad ulushi va investetsiya sifatini oldindan taxmin qilamiz. Shuning uchun kapital to`planish tenglamsini oldingiga o`xshab tasvirlab beramiz.

*K = sY – dK

Bu tenglamadan *K kapital sY investetsiyada o`zgarishni ko`rsatadi dK minus
amortizatsya. Ishlab chiqarish bilan birlashish Y=AK biroz manipulyatsyadan keyin
*Y/Y=*K/K-K=sA-d

Bu tenglamadan ishlab chiqarish hajmining o`sish darajasi sifatida *Y/Y ni ko`rishimiz mumkin. sA>d iqtisodiyotning daromadlari o`sishi nazarda tutilib texnologik taraqqiyotda egzogen jarayoni sari deb taxmin qilinadi. Shunday qilib ishlab chiqarish funksiyasining o`zgarishi iqtisodiy o`sish prognozlariga keskin ta’sir ko`rsatadi. Solou modelida tejash vaqtincha o`sishga olib keladi deyilgan, ammo kapitalni qaytib kamayishi natijasida egzogen texnologik taraqqiyot
<sup>23</sup>Bu bo’lim endogen iqtisodiy o’sish nazariyasining katta va hayratlanarli adabiyotiga qisqacha kirishni ta’minlab beradi. Oldingi va muhim xissalar quyidagilardir. Paul M. Romer, “Increasing Returns and Long-Run Growth,” Journal of Political Economy 94 (October 1986): 1002–1037; and Robert E. Lucas, Jr., “On the Mechanics of Economic Development,’’ Journal of Monetary Economics 22 (1988): 3–42. O’quvchi quyidagi qo’llanmalardan ko’proq narsa o’rganishi mumkin, David N. Weil, Economic Growth, 2nd ed. (Pearson, 2008).
jarayonida kuch bilan iqtisodiyotni barqaror holatga keltirish tushunchalari keltirib o`tilgan. Farqli o`laroq endogen o`sish modelida jamg`arish va orttirilgan mablag` doimiy o`sishga olib boradi.
Ammo kapitalni ozayib qaytish gumoni bormi? Bu savolning javobi ishlab chiqarish o`zgaruvchisi K ishlab chiqarish tenglamasi Y=AK o`z vazifasini bajaradi. Agar an’anaviy ko`rinish K ni o`z ichiga olsa iqtisodiyotning ta’minoti uskunalari tabiiy holda kamayib qaytishi ta’kidlanadi. Xodimga 10 ta kompyuter berilishi u bitta kampyuterda qiladigan ishini 10 ta kompyuter bersa 10 marotaba orttirib bajaradi degan gap emas. Endogen o`sish nazariyasining tarafdorlari K o`zgaruvchini keng ma’noda talqin qilib, eng yaxshi holatda endogen o`sish modelini amalga oshirish mumkin, kapitalning bir turi bilim ko`rinishida bo`lishi mumkin. Shubxasiz bilim muhim ahamyatga ega, iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar yaratishda bilim muhim ahamyatga ega bo`ladi. Kapitalning boshqa shakli bilan solishtirganda bilim kamroq xususiyatlarga ega bo`ladi. (ilmiy va texnologik inovatsiyalar
o`tgan bir necha asrlar davomida iqtisodchilarni takidlashicha bor bilimga dekloratsiyalarni amalga oshirishi ko`zda tutilgan). Agar biz kapitalning bir turini bilim deb qaraydigan bo`lasak endogen o`sish modeli bilan kapitalning uzoq muddatli iqtisodiy o`sishi ko`proq ishonarli bo`ladi.
Ikki sektor modeli
Garchi Y=AK endogen o`sishning oddiy bir misoli bo`lsada, bu nazariya ancha ilgarilab ketgan. Tadqiqotning bir modelini ishlab chiqish uchun texnologik taraqqiyot boshqarish kuchlarining yaxshiroq tavsifi tartibi va bir necha bor harakatlari natijasida
ro`yobga chiqadi. Bunga o`xshash modellardan bitta misol o`rganishga ruxsat etiladi.
Iqtisodiyotni ikkita tarmog`i bor, qaysiki ishlab chiqarish kompaniylari va tadqiqotlar universitetlari. Firmalar kapitalning jismoniy mablag`lari va istemollarida foydalaniladigan xizmatlar va tovarlar ishlab chiqaradi. Unversitetlar bilim deb ataladigan mahsulotning bir ishlab chiqaruvchi faktoridir
har ikkala tarmoqalri ham bemalol ishlatiladi. Iqtisodiyot firmalari ishlab chiqarish funksiyasi uchun universitetlar ishlab chiqarish vazifalasini tariflaydi, kapital mablag`larini harakat tenglamasi:
Y= F [K,(1-u)LE(sanoat firmalari ishlab chiqarish funksiyasi)
E = g(u)E (tadqiqot unversitetlari ishlab chiqarish funksiyasi)
*K = sY – dK (kapital to`planishi)
u unversitetlarni ishchi kuchi ulishi (1-u bazi bir ishlab chiqarish). E bilim samaradorligin belgilaydi. g unversitetlarda ishchi kuchiga mutonosib ravishda bilim qay darajada o`sishini ko`rsatadi. Qolgan belgilar standart hisoblanadi. Odatda ishlab chiqarish funksiyasi doimiy deklaratsiyalar borligini taxmin qiladi. Kapital hajmi K2= ishlab chiqarish ishchilarining samaradorligni belgilaydi. [(1-u)LE],biz tavor va ishlab chiqarishni Yni ikki barobar samaradorligini ko`rishimiz mumkin.
Bu model Y=AK modelga yaqin modeldir. Eng muhimi bu iqtisodiyot doimiy (kamaytirish o`rniga) bilimga asoslangan uzoq muddatli sifatli kapitalni o`z ichiga oladi. Xususan biz jismoniy kapital Kva bilimni E ikki barobar deb hisoblasak iqtisodiyotda har ikkala tarmoqda ishlab chiqarish hajmi ikki barobarga ortadi. Natijada Y=AK modeliga oxshash bu modelda egzogen ishlab chiqarish funksiyasining doimiy smenada ko`rishimiz mumkin. Bu yerda
endogen o`sishini barqaror yaratish uchun unversitetlar hech qachon sekinlashmaganda barqaror darajasiga erishiladi. Shu bilan birga bu model Solou modeliga ham yaqin modeldir. Universitetlar ishchi kuchining mehnat ulushi u doimiy darjada saqlanib qoladi keyin esa mehnat unumdorligi E doimiy darajada ortib boradi. O`sishning o`zgarmaydigan holatida mehnat samaradorligi koeffisienti g Solou modeli bilan texnik tarqqiyotning oshishiga taxmin qiladi. Undan tashqari qolgan modellar sanoat sihlab chiqarish funksiyasi va kapital jamg`arishni Solou modeli kabi saqlab qoladi. Natijada har qanday berilgan u ning qiymati uchun endogen o`sish modeli Solou modeli bilan bir xil ishlaydi.
Bu modelda ikki asosiy o`zgaruvchilar mavjuddir. Solou modeli sifatida ishlab chiqarish hajmining ulushi tejash va mablag` ortirishda foydalanilib jismoniy kapitalning barqaror holatini belgilaydi. Bundan tashqari
unversitetlarning mehnat ulushi u bilimning aksiyalarini belgilab beradi. s va u har ikkalasi daromadning bu har ikkala tasir etish darajasi daromad darajasini barqaror holat uchun natijaviyligini taminlaydi. Shunday qilib bu endogen o`sish modeliga kichik qadamni ko`rsatadi. Qaysiki jamiyatning texnologik o`zgarish tezligini aniqlashni ko`rsatadi.

Makroiqtisodiy tadqiqiot va taraqqiyot

Endogen o`sish modeli ikki sohada texnologik taraqqiyotni tushunishni taqdim etadi. Ammo hali ham bilimning yaratilishi ibtidoiy sarguzashtdir. Agar tadqiqot natijalari haqida o`ylasak rivojlanishning har bir lahzasida kamida uch narsa aniq bo`ladi. Birinchidan, jamiyatda bilim yaxshi bo`lsa (yaxshi bilim har bir kishiga tekin berilsa) tadqiqotlar yaxshi bajarilsa, firmalarni natijaviyligini taminlaydi. Ikkinchidan, firmalar vaqtinchalik monopoliya innovatsiyalarini o`rganib chiqsa. Bozordagi o`rni va patent tizimi yangi mahsulot ishlab chiqarish bilan yahshilanadi. Uchinchidan qachon bir kompaniyani yuksaltirish boshqa firmalarni bu innovatsiyalarga asoslangan keyingi avlod ishlab chiqarishini ta’minlaydi. Bular (asosan mikroiqtisodiyotda ) biz hozirgina muhokama qilgan o`sish modellari faktlar bilan birlashishi oson emas (asosan makro iqtisodiyotda). Ba’zi bir endogen o`sish modellari rivojlanish va tadqiqot harakatlari uchun bu faktlarn o`z ichiga oladi. Har ikki qarorning modellashtirishdagi talablari ular ilmiy va firmalar o`rtasida hamkorlik bilan shu`ullanish kabi monopoliya darajalari ustidan yangilik o`rnatadi. Bu modellarning batafsil tafsiloti bu kitob doirasida berilgan ammo texnologik yangilikning natijasi sifatida allaqachon endogen o`sish modellarini nomoyon qiladi.
Bu modellar uchun yechim bir butun jamiyat sifatida firmalarning xususiy foydalarini maksimallshtirishga qaratilgan juda ko`p yoki juda kam ilmiy tadqiqotlarda izlanishlarni talab etadi. Boshqa so`zlar bilan aytganda
ijtimoiy qaytishga tadqiqot (jamiyat nimalarga etiborliroq bo`lishi) xususiy qaytishga tadqiqotdan kamroqmi yoki ko`proqmi (individual firmalar nimaga undaydi?) Bu nazariy masala sifatida har ikkala yo`nalishda ham tasiri bor. Bir tomondan firma yangi texnologiyalarni yaratadi, boshqa firmalar esa kelgusi tadqiqotlarni hal qilishi yo`lida bilim darajasiga tayanadi. Isaak Nyuton juda ko`p ta’kidlaganidek “ agar men boshqalarga qaraganda uzoqroqni ko`rganimda men yelkamda turardim”
Boshqa tomondan esa tadqiqotlar samara berishi mumkin. Bir oz noqulay ahvolga solib bo`lsada firmalrni o`zi texnologiya yaratsa. Tadqiqotning bunday usuli “oyoqda turish” deb ataladi. Firma o`z qurilmalari bilan juda ko`p yoki juda kam tadqiqot o`tkazishi ijobiy manoda “yelkada turish”, salbiy ma’noda esa “oyoqda turish” qiyofasi keng tarqalgan.
Garchi nazariya o`z tadqiqot ishlarini natijasi ozroq yoki ko`proq bo`lsada imperik ish kam bo`ladi. Natijada yirik tadqiqotlar “yelkada turish” muhim o`rin tutayotganligini ta’kidlaydi. Natijada har yili tadqiqotlar natijasi 40 foiz samara beradi. Bu ayniqsa qaytish bilan solishtirganda rentabellik ta’sirchan darajada jismoniy kapital yiliga taxminan 8 foizni tashkil etishi ta’kidlanadi. Ba’zi bir iqtisodchilar bu to’plam tadqiqotning subsidiyalar orqali oqlaydi ham deyishadi.²⁴