Makroiqtisodiyot” Ma’ruzalar matni O’zbekiston Respublikasi Okiy va O’rta

Iqtisodiy o`sishni rag`bantlantirish siyosati

Hozircha biz nazariy munosabatlarni yuzaga chiqarish uchun Solou modelidan foydalangan bo`lsak iqtisodiy o`sishni turli manbalar orasida va real jahon tajribasida biz muhokama qilamiz. Endi biz nazariya va iqtisodiy siyosatning dallilaridan foydalanishimiz mumkin.

Baholashni tejash darajasi

Solou o`sish modeliga ko`ra qancha mablag` tejash va invistetsiya qilish yo`li bilan fuqorolarning turmush darajasini yahshilash mumkin. Ishlab chiqarish hajmi va kapital darajasi tejashning barqaror holatini belgilaydi. Ishlab chiqarish darajasini tejashning barqaror holat uchun oltin qoidasi ishchi boshiga iste’molni eng yuqori bo`lishi iqtisodiy faravonlikni ko`rsatadi. Oltin qoida bizni AQSH iqtisodiyoti bilan solishtirishimizga mezon bo`ladi. Biz quyida barqaror holatni oltin qoida sifatida AQSH iqtisodiyotida kapital mahsulot va eskirgan darajasi umumiy ishlab chiqarish hajmi (n+g) bilan kapitalni eskirishi MPK-d bilan solishtiramiz. Barqaror holatning oltin qoidasi 8-1 rejada ko`rganimizdek MPK- d=n+g. Agar iqtisodiyot barqaror holatning oltin qoidasiga qaraganda ozroq kapital bilan amalga oshirilganda marjinal mahsulot bizga MPK-d. Shu sababli tejash darajasini kuchaytirish kapitalni to`planishi va iqtisodiy o`sishni oshirib yuqori istemol bilan barqaror holatga olib keladi (garchi chiqim barqaror holatga o`tishda kam bo`lsada). Boshqa tomondan iqtisodiyotda barqaror holatning oltin qoidasiga qaraganda kapital ko`proq bo`lsa MPK-d>n+g bo`ladi. Bu holda kapital jamg`arish ortiqcha hisoblanadi: tejash darajasini oshirish: darhol uzoq muddatga iste’molni oshishga sabab bo`ladi.
Real iqtisodiyot uchun bu taqqoslashimiz Amerika iqtisodiyotiga o`xshash ishlab chiqarish darajasining o`sishi (n+g) va kapitalning marjinal mahsuloti (MPK-d)da biz baholashga muhtojmiz. AQSHda o`rtacha hisobda haqiqiy YAIMning o`sishi yillik 3 foizni tashkil etadi shuning uchun n+g=0.03 bo`ladi. Biz quyidagi uchta faktlardan haqiqiy marjinal mahsulotni baholashimiz mumkin.

1. 
   Ustav kapitali bir yillik YAIMning 2.5 barobarini tashkil etadi.
   
2. 
   Kapitalning eskirishi YAIMning qariyib 10 foizini tashkil etadi.
   
3. 
   Kapital daromadi YAIMning qariyib 30 foizini tashkil etadi.
   

Bizning modelni namoyishi (3-bobni natijasidan foydalanish orqali har bir kapitalning MPK daromadi hisoblanadi). Har bir sarmoya birligi uchun

1. k = 2.5y.

2. dk = 0.1y.

3. MPK x k = 0.3y.

Biz birinchi tenglamani ikkinchi tenglamaga amortizatsiya kursi d ga bo`lib muommoni yechimini topamiz.

dk/=(0.1y)/(2.5y) d = 0.04.

Biz birinchi tenglamani uchinchi tenglamaga bo`lib kapitlning marjinal mahsuloti uchun yechimni topamiz.

(MPK x k)/ k =(0.3y)/(2.5y) MPK = 0.12

Shunday qilib kapitalning qadrsizlanish darajasi yiliga 4 foizni tashkil qiladi va kapitalning marjinal mahsuloti qariyib 12 foizni tashkil etadi. Kapitalning sof marjinal mahsuloti MPK-d qariyib yiliga 8 foizni tashkil etadi.
Endi biz kapitalga qaytishni ko`rishimiz mumkin (MPK-d 8 foiz yiliga) iqtisodiyotning o`rtacha daraja ko`rsatgichi (n+g=3 foiz yiliga bo`ladi). Aslida quyida oltin qoida AQSH iqtisodiyoti ko`rsatgichlari uchun yaxshi bo`lganligini bizning tahlillarimiz ham ko`rsatib turibdi. Boshqacha so`z bilan aytganda agar AQSH shtatlari o`zining daromadini kattaroq qismini tejab invistetsiya qilib
qolganda edi, oxir oqibatda ko`proq iste’mol bilan barqaror holatga erishgan bo`lar edi.
Bu xulosa AQSH iqtisodiyotiga mos emas. Shunga o`xshash hisoblashlar boshqa iqtisodiyotlarda qo`llanilganda boshqa natijalarga erishgan bo`lardi. Oltin qoida darajasida kapitalni jamg`arish va uni tejash imkoniyat darajasi bir masala sifatida qiziqarli, lekin haqiqiy iqtisodiyotda sodir bo`lmaydi. Amalda iqtisodchilar talabga javob bermaydigan tejash deb ko`pincha ta’kidlashgan. Hisob kitoblarni bunday usuli aql bobida muammo bo`lishiga olib keladi.¹⁸

Tejash darajasini o`zgarishi

Yuqoridagi hisoblar AQSH iqtisodiyotidan barqaror holat oltin qoidasiga ko`chgan bo`lib siyosatchilar milliy jamg`armalarini kuchaytirish kerakligini ta’kidlaydi. Ammo qanday qilib? Biz uchinchi bobda oddiy buxgalteriyaning bir masalasi sifatida katta milliy tejashni yuqori xususiy jamg`arma yoki jamoa tejashi deb tushunishimiz mumkin. Bu ikki birikma bahslar davomida qaysi biri samarali bo`lishi mumkinligi ixtiyoriydir.
Hukumat uchun milliy tejashni natijasida to`g’ridan to`g’ri yo`l umumiy tejashi orqali hukumat qabul qiladigan soliq daromadlari va

sarflaydiganlaridan oshmasligi kerak. Agar sarf harajatlari ko`payib ketsa budjet taqchilligi vujudga keladi. Qaysiki umumiy jamg`armalar salbiy oqibatlarga olib borganda. Ko`rib turganimizdek uchinchi bobda budjet kamomadi foiz stavkalarini ko`tarilishiga sabab bo`lib invistetsiyalarni oshiradi kapitalni kamayishiga olib kelib davlat qarzining bir qismi kelajak avlodga qarz bo`lib hisoblanadi. Aksincha agar kamroq sarf-harajat bo`lsa budjet profetsiti bo`lib qarz va sarmoyaviy imtiyozlarga hojat qolmaydi. Hukumat shuningdek xususiy tejamkorlikni milliy tejashga uy va firmalar orqali oshiradi. Xususan, qanchalab odamlar rag`batlantirish va turli davlat siyosati bilan bog`liq bo`lgan rag`batlantrishni ta’kidlaydi. Ko`pchilik iqtisodchilar yuqori soliq stavkalari korparativ daromad solig`i federal davlat darajasiga shu jumladan kapital, mulk solig`i, shuningdek
<sup>18</sup>Bu mavzu bo’yicha ko’proq mavzu va ba’zi xalqaro dallirlar uchun, qarang: Andrew B. Abel, N. Gregory Mankiw, Lawrence H. Summers, and Richard J. Zeckhauser, “Assessing Dynamic Efficiency: Theory and Evidence,” Review of Economic Studies 56 (1989): 1–19.
ko`plab davlatlarning daromad solig`i va ko`chmas mulkni tejashni, investorlarni puli evaziga stavkalarni ta’minlashni takidlaydi. Boshqa tomondan soliqdan ozod qilinish xususiy tejashni rag`batlantrishga mo`ljallangan va daromad imtiyozli holatini berishni saqalaydi. Ba`zi iqtisodchilar imtiyozlar tokini o`zgartirish orqali jam`garmalarni ko`paytirish uchun daromad solig`ini o`z ichiga olgan soliq tizimini nazrga tutishadi.
Davlat siyosatida shaxsiy jamg`arma ustidan turli fikrlar kelib chiqgan misol uchun: deylik hukumat soliqdan ozod qilib pensiya miqdorini kuchaytirgan. Odamlar ko`proq tejash bilan bu rag`batga javob beradmi? Yoki uning o`rniga odamlar oddiygina boshqa shakillarda shaxsy jamg`arma uchun soliq tushumlari va shu tariqa jamoat tejashini pasayishiga javobgarmi? Bu savollarning javobi texnik iqtisodiy siyosatga bog`liq, afsuski bu masala bo`yicha katta tadqiqotlarga qaramay.

Iqtisodiyotning investitsiya ajratishi

Solou modeli kapitalni faqatgina bitta turi bor deb osongina taxmin qiladi.xususan dunyoda juda ko`p turlari mavjuddir. Xususiy sanoat kapitalni ananaviy turini buldozerlar va po`lat ishlab chiqaruvchilar shuningdek kapitalni yangi turlari kompyuterlar va robitlarni investetsiya qiladi. Hukumat ham kapitalni jamoaga oid turlarini bular infrastruktura deb atalib yo`llar, ko`priklar va kanalizatsya tizimiga sarmoya qiladi. Bundan tashqari inson kapitali deb nomlanuvchi blim va ko`nikmalar ham bor.
Voyaga yetganlarni ish bilan taminlash maqasadida erta bolalik kunlaridan ishchi kuchi uchun ish o`rinlari yaratiladi. Garchi Solou modelida kapitalni turli turlari mavjud bo`lsada faqat jismoniy kapitalni bir necha o`rinlarda inson kapitali ham talqin etiladi. Jismoniy kapital kabi inson kapitali ham tovarlar va xizmatlar sihlab chiqarish qobilyatini oshiradi. Inson kapitalini kuchaytirish o`qituvchilarni, kutubxonachilarni va studentlar shaklida investetsiyalarni taklif qiladi. So`ngi tadqiqotlar iqtisodiy o`sish sohasida yashash standartlaridagi xalqaro farqlarni tushuntirib inson kapitalini jismoniy kapital kabi muhimligini
ta’kidlaydi. Bu xususda modellashning bir yo`li kapitalning turi deb inson va jismoniy kapitalni o`z ichiga oladi deb targ`ib qilinadi.¹⁹
Siyosatchilar iqtisodiy o`sishni rag`batlantirish uchun iqtisodiyotda qanday turdagi kapitallar kerakligi to`grisida savol bilan murojaat qilishi kerak. Boshqa so`z bilan aytganda qanday turdagi kapitallar eng yuqori marjinal mahsulotlarni beradi? E’tiborga molikki, siyosatchilar investitsyalarni jamg`arib bozorda bir hovuz ajratishlari lozim. Kapitalning eng yuqori marjinal mahsuloti ushbu tarmoqlar hisoblanib eng yangi moliyalashtirishda bozor foiz stavkalari ta’sirr qiladi. Ko`pchilik iqtisodchilar hukumat kapitalini turli xil turlari haqida “darajali o`yin maydoni” yaratish kerak misol uchun; kapitalning barcha turlari uchun teng soliq tizimini joriy etishdir. Hukumat samarali kapital ajratish uchun bozorga tayanib ish yuritishi kerak.
Boshqa iqtisodchilar hukumatni kapitalning muayyan shaklini targ`ib qilish lozimligini maslahat berishadi. O`ylab ko`ring, misol uchun; texnologik jarayon faolyati iqtisodiy faoliyatning bir tomon mahsuloti sifatida keladi, agar yangi va ishlab chiqarish jarayonlari kapital qurilishi

(o`rganish deb nomlangan hodisa), bo`lsa bu bo`lishi mumkin. Bunday qiyofa (yoki bilim yoyilib) texnologik deb nomlangan qo`shimcha mahsulotdir. Tashqi omillar mavjud bo`lganda Solou modeli kapitalni ijtimoiy qaytishini, xususiy foyda imtiyozlarini , kapitalni ijtimoiy oshishini taklif qiladi<sup>20</sup>. Bundan tashqari jamg`arma kapitalining ayrim turlari tashqi omillar olib kelishi mumkin, misol uchun; yangi po`lat zavodining qurilishi uchun hukumat investetsiyalarini rag`batlantirish va davlat solig`laridan foydalanib, unga tashqi omil sifatida tasir qiladi. Bunday sanoatning muvafaqqiyatli siyosati ba’zan o`lchash imkoniyatiga ega bo`lish uchun hukumatni xo`jalik faolyatida turli tashqi omillarda aniq tarif
¹⁹Bobimiznning boshlarida, K ni faqat fizik kapital sifatida qaraganimizda, inson kapitali samarali mehnat parametri E ning ichiga kirib ketgan edi. Bu yerda taklif etilgan muqobil holat shuki inson kapitalini K ning bir qismi sifatida qarash. Shunday ekan E texnologiyani ifoda etadi inson kapitalini emas. Agar K kengroq tushunchani bersa, unda biz mehnat daromadi deb ataydigan narsa inson kapitaliga kelib qoladi. Natijada, haqiqiy capital ulushi ananaviy Cobb-Duglas qiymatidan taxminan 1/3 ga kattaroq bo’ladi. Ko’proq ma’lumot uchun, qarang N. Gregory Mankiw, David Romer, and David N. Weil, “A Contribution to the Empirics of Economic Growth,’’ Quarterly Journal of Economics (May 1992): 407–437.
²⁰Paul Romer, “Crazy Explanations for the Productivity Slowdown,’’ NBER Macroeconomics Annual 2 (1987): 163–201.
berishi ta’kidlab o`tiladi. Ko`pchilik iqtisodchilar ikkita sababga ko`ra sanoat siyosatiga ishonishmaydi. Birinchidan, turli sohalarda tashqi omillarda aniqlash deyarli bo`lmagan siyosat bo`lsa, yomon o`lchov asosida tasodifan o`shanga yaqin bo`lsa umuman bundan yomonroq siyosat bo`lmaydi. Ikkinchidan, siyosiy jarayon mukammal bo`lmasa qachonlardir hukumat subsidiyalari bilan mukofotlash sanoatning biznesini o`z ichiga oladi va tashqi omillar tasirida soliq imtiyozlari mukofotlari har ikkisi ham siyosiy tasir ostida bo`lshi ehtimoldan yiroqdir.
Hukumatni o`z ichiga oladigan kapitalning bitta turi mavjuddir bu ham bo`lsa ijtimoiy capital hisoblanadi. Mahalliy , davlat va federal hukumatlar har doim yangi yo`llar, ko`priklar, tranzit tizimlarini moliylashtirishi kerak bo`lsa qarz olishlari lozimdir. 2009-yilda birinchi iqtisodiy taklifni prezidentlardan biri Barak Obama harajatlarni oshirish infratuzulmasini taklif qilgan edi. Bu siyosat qisqa muddatli oshirish (biz bu kitobda keyinroq muhokama qilamiz) maqsadi jami talab va qisman taminlash uchun ijtimoiy kapital va uzoq muddatli iqtisodiy o`sishni yaxshilashdir. Iqtisodchilar orasida bu siyosat ham himoyachilar ham tanqidchilar edi. Biroq ularning hammasi davlat kapitali marjinal mahsulotni o`lchashi qiyin deb qabul qilishdi. Xususiy kapital osonlik bilan hosil qilinsa kompaniyaning o`z kapitali evaziga ijtimoiy kapital foydalari kam bo`ladi. Bundan tashqari xususiy kapital esa investetsiyalar sarf qilish bilan investorlar o`z pul mablag`ini taqsimlash, ijtimoiy kapital uchun resurslar va siyosiy jarayon va soliq to`lovchini moslashtruvchi taklifdir. Bu juda keng tarqalgan, chunki “hech qayerda ko`priklar yo`q”, qilingan ko`prikni ko`rish uchun mahalliy senator va kongressmen tasdiqlagan pul olish uchun siyosiy mushak mavjud.