Makroiqtisodiyot” Ma’ruzalar matni O’zbekiston Respublikasi Okiy va O’rta

Ijodiy halokat jaroyani

Iqtisodchi Joseb Shumpeter o`zining 1942-yildagi kitobida kapitalizm, sotsializm va demokratiyaga iqtisodiy o`sishni ijobiy jarayon deb yondashgan edi. Tadqiqotlarga ko`ra Shumpeter yangi g`oya asosida mahsulot ishlab chiqarishni tarфqqiyotning asosiy kuchi deb hisoblaydi va ishlab chiqarishning yangi usuli deb eski mahsulot va boshqa yangiliklarni nazarda tutadi. Qachonki firma tadbirkori bozorga kirsa monopoliya kuchining baэzi darajalari ustidan yangiliklarga ega bo`ladi. Asli tadbirkorni monopoliya foyda olishga undaydi. Yangi korxonaning istemolchilar uchun kengaytirilgan qarorlar yaxshi ammo u kuchliroq bilan raqobatlasha olmasligi mumkin bu esa ishlab chiqaruvchi uchun



²⁴Tadqiqotlar samarasiga bag’ishlangan empiric adabiyotlar uchun, qarang Zvi Griliches, “The Search for R&D Spillovers,” Scandinavian Journal of Economics 94 (1991): 29–47.
yomondir. Yangi mahsulot eskisiga ko`ra yetarlicha yaxshi bo`lsa biznes yaxshi darajada davom etadi. Vaqt o`tishi bilan jarayonni yangilash davom etmoqda. Ishlab chiqarilgan mahsulotni yuqori sifatidan huzurlanish bu innovatsiyadan keyingi avlod uchun ham bahramand bo`lishini ta’minlaydi.
Shumpeterning tarix haqidagi tezislari texnologik taraqqiyotda yutuvchilar ham yutqazuvchilar ham borligini ta’kidlaydi. Misol uchun XIX asrda Angliyada juda muhim yangilik to`qimachilik mahsulotlaridan foydalanishda malakasiz ishchilarga qaraganda mashina ixtiro qilib ishlab chiqilganligini aytishimiz mumkin. Bu texnologik taqqiyot o`zlariga arzonroq kiyim tikadigan istemolchilar uchun yaxshi edi. Shu bilan birga Angliyada trikotaj to`quvchilari yangi texnologiyalar bilan taxdid qilinib ishchi o`rinlari yo`qotildi. Bunga javoban Luddites zo`ravonlik qo`zg`oloni ko`tarib to`quv dastgoxi jun va paxta tegirmonda ishlatiladigan uy dastgoxlari yaratildi. “bugungi kunda Luddetsi atamasi” texnologiyaga qarshi kishini nazarda tutadi.
So`nggi ijodiy qirg`inga misol chakana savdoda Wal-martni o`z ichiga oladi. Garchi chakana savdo aslida statik faoliyat tuyulishi mumkin. So`nggi o`n yillar mobaynida chakana savdoga nisbatan kam harajat istemolchilarga investitsiya marketingini boshqarish orqali bunday tovarlarni Wal-mart uslubida topdi. Bu o`zgarishlar pastki narxlarda tovarlarni sotib olish mumkin va istemolchilar shuningdek aksyadorlar uning rentabelligiga jalb qilingan. Lekin kichik do`konlar raqobat uchun halokatlar qurbonlari bo`lishgan Luttites o`z ish o`rinlarini saqlab qolishi uchun Britaniya hukumati tomonidan tarqalgan yangi to`qimachilik texnologiylar tarqalishini cheklab qo`ygan. Bu o`rinda parlament Luttitesni tartibsizligini bostirish uchun qo`shinlar yubordi. Xuddi shu tarzda so`nggi yillarda mahalliy chakana bilan kirib kelgan Wal-mart bozorlardan foydalanish uchun yer muammolarini to`xtatish zarur bo`lgan. Texnologik taraqqiyot ularning ham ishiga barham bergan. Yevropada, ko`proq AQSHda
Wal-mart natijasida chakana savdodan mahnat unumdorligini o`sishi ancha past edi.<sup>25</sup>
Shumpeter nigohi bilan qaraganda kapitalistik iqtisodiyot ishlari bir masala sifatida iqtisodiy tarixda qoldi. Bundan tashqari iqtisodiy o`sish nazariyasini ruhlantirdi. Birinchi marta endogen o`sish nazariyasini Shumpeter g`oyalariga asoslangan holda Flip Agion va Peter Hoiwt texnologik taraqqiyot modellashtirish tomonidan ijodiy halokatni bir jarayon sifatida talqin qildi.²⁶
Uzoq muddatli iqtisodiy o`sish bir mamlakat fuqorolarining iqtisodiy faravonligining yagona va eng muhim mezonidir. Makroiqtisodchilar o`rgangan har bir narsa ishsizlik, inflatsiya, savdo kamomadi taqqoslangan. Yaxshiyamki iqtisodchilar iqtisodiy boshqarish kuchlarini o`sishidan xabardor. Solou o`sish modeli va oliy endogen o`sish modellari qanday tejash, aholini o`sishini va texnologik taraqqiyot ko`rsatish darajasi va millatning hayot standarti o`sishini beligilashda hamkorlik qilib kelmoqda. Bu nazariyalar iqtisodiyot muvaffaqiyatlariga erishib tez suratlarda o`sishni taminlamasligi mumkin, ammo ular juda ko`p ma’lumaot berish va intellekt salohiyatga erishish, mustahkam poydevor taminlash, uzoq muddatli iqtisodiy o`sishni ta’minlashga qaratilgan davlat siyosati haqida ko`p munozaralar beradi.

14-Mavzu. Ochiq iqtisodiyot. Mandell Fleming modeli.

Reja:

1. Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va uning ko’rinishlari.

2. 
   Mandell Flemingning ochiq iqtisodiyot modeli.
   

3. Qayd etilgan valyuta kursi sharoitida pul-kredit va fiskal siyosat.

4. 
   Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida makroiqtisodiy siyosat.
   

5. Foz stavka differentsiali.

1. 
   Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va uning ko’rinishlari.
   

²⁵Robert J. Gordon, “Why Was Europe Left at the Station When America’s Productivity Locomotive Departed?”
NBER Working Paper No. 10661, 2004.
²⁶Philippe Aghion and Peter Howitt, “A Model of Growth Through Creative Destruction,” Econometrica 60 (1992): 323–351.
Bundan oldingi mavzularda ko’rdikki, dunyoning hech bir mamlakati tashqi iqtisodiy aloqalar va munosabatlardan uzilgan holatda emas. Shu sababli to’liq makroiqtisodiy model o’zida ham ichki, ham tashqi bozorlarda amalga oshirilayotgan operatsiyalarni majassam etishi lozim.
To’liq makroiqtisodiy model-ochiq iqtisodiyot modelidir. Ochiq iqtisodiyot- shunday iqtisodiyotki, u:

1. 
   mamlakat ishlab chiqarayotgan tovarlari va xizmatlarining ma’lum bir qismini eksport va import qilishini;
   
2. 
   mamlakat jahon moliya bozorlarida kredit olishi va kredit berishini anglatadi. Agar yopiq iqtisodiyot sharoitida barcha ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar ushbu mamlakat ichkarisida sotilsa va barcha xarajatlar uch qismga: iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlariga bo’linsa, ochiq iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan mahsulotning sezilarli qismi chet elga eksport qilinadi. Bunda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga xarajatlarga to’rtinchi unsur sifatida mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning eksporti (chet elliklarning mamlakatimizda ishlab
   

chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni sotib olishga qilgan xarajatlari) ham kiritiladi.
Kichik ochiq iqtisodiyot va katta ochiq iqtisodiyot o’zaro farqlanadi.
Kichik ochiq iqtisodiyot-katta bo’lmagan mamlakat iqtisodiyotidir. Kichik ochiq iqtisodiyot modeli kapital harakati schyoti va joriy operatsiyalar schyotini o’z ichiga oladi. Bunday iqtisodiyot jahon bozorida katta ulushga ega emas va jahon foiz stavkasiga amalda ta’sir ko’rsata olmaydi. Kichik ochiq iqtisodiyot jamg’armalari va investitsiyalari-jahon jamg’armalari va investitsiyalarining juda kichik miqdorini tashkil etganligi sababli jahon moliyaviy bozorlaridagi shart- sharoitlarga ko’ra belgilangan jahon foiz stavkasi bu iqtisodiyotda belgilab berilgan (ekzogen) ko’rsatkich sifatida qabul qilinadi.
Katta ochiq iqtisodiyot- ko’lami yirikligi sababli foiz stavkasi mamlakatning ichida
ro’y berayotgan jarayonlarning jiddiy ta’sirida shakllanadigan iqtisodiyotdir.
Katta ochiq iqtisodiyot- jahon jamg’armalari va investitsiyalarining katta qismiga egalik qilayotan yirik mamlakat (AQSh, XXR, Germaniya, Yaponiya, Rossiya va boshq.) iqtisodiyotidir. Bunday mamlakatlar jahon moliya stavkasiga ta’sir ko’rsata oladi.