|
10 минут
5
|
Ўқув машғулотини якунлаш босқичи:
5.1. Талабалар билими таҳлил қилинади.
5.2. Мустақил иш топшириқлари уйга вазифа сифатида берилади.
5.3. Ўқитувчи ўз фаолиятини таҳлил қилади ва тегишли ўзгартиришлар киритади.
|
Ўқитувчи,
10 минут
|
Асосий саволлар:
1. Қадимги Шарқ ва Ғарб мутафаккирларининг мантиқий таълимотлари.
2. Ўрта асрлар Марказий Осиё муттафаккирларининг мантиқ фанига қўшган хиссалари.
3. Янги ва энг янги даврда мантиқий фикрлар тараққиёти.
Мавзуга оид таянч тушунча ва иборалар: Қадимги Ҳинд ва Грек мутафаккирлари мантиғи, ўрта асрлар Шарқ мутафаккирлари мантиғи,янги ва энг янги даврда мантиқ ривожига хисса қўшган мутафаккирлар.
Мавзуда кўриб чиқиладиган муаммолар:
Мантиқ фанининг тараққиётида ҳар бир давр мутафаккирларининг ўзига хос хизматлари ва қилган ишлари талқин этилади ва бир-бир билан солиштирилиб муҳокама қилинади.
1-савол бўйича дарс мақсади:
Талабаларга Қадимги Шарқ ва Ғарб мутафаккирлирининг мантиқий таълимотларини кенгроқ талқинда тушунтириш.
Идентив ўқув мақсадлари:
1.1. Қадимги Шарқ ҳалқлари мантиқий таълимоларини тушунтиради.
1.2. Қадимги Юнон мутафаккирлирининг мантиқ фанига қўшган хиссаларини тўғри
ифодалайди.
1-асосий саволнинг баёни:
Ҳар бир фан каби мантиқ илми ҳам ўзининг шаклланиш ва ривожланиш тарихига эга. Мантиққа оид илк анъаналар Қадимги Шарқ хусусан Хиндистон, Хитой мамлакатларида вужудга келган. Мантиқнинг шаклланишига нотиқлик санъати, математика илмининг ривожланиши катта таъсир кўрсатди. Қадимги Юнон мутафаккири Арастугача мантиқ илми фалсафа фани таркибида мавжуд бўлган.
Қадимги Ҳинд мантиғи ривожланиши 3 даврни ўз ичига олади.
Илк будда мантиғи (эр. авв. VI-V асрлари)
Ньяя, вайшешика мактаблари мантиқий таълимоти
( эр III-V асрлари).
Будда мантиғининг ривожланган даври (эр. VI-VIII асрлари).
Ҳинд мантиқшунослари баҳс-мунозарада асосан нима исботланаяпти, қандай исботланаяпти, деган масалани ажратиб кўрсатишган.
Улар исботлашнинг, тезис, асос, бир хиллик, ҳар хиллик, мисол, бевосита хиссий қабуллаш, хулоса каби элементларини батафсил таҳлил этганлар. Ньяя мактабининг вакиллари хулоса чиқариш масаласини ўрганишга катта хисса қўшдилар. Шунингдек улар беш қисмдан иборат силлогизм назариясини яратдилар.
Тезис. (Аудиторияда кимдир бор).
Асос. (Аудиториядан товуш эшитилаяпти).
Мисол. (Қаерда товуш эшитилса, шу ерда кимдир бор).
Шу ҳолатга нисбатан қўллаш (Бу аудиторияда товуш бор).
Хулоса. (Демак, аудиторияда кимдир бор).
Қадимги Ҳинд мантиқшунослари Дигнага, Дхармакирти ва уларнинг шогирдлари томонидан тушунча, ҳукм, айниқса хулоса чиқариш билан боғлиқ масалалар кенгроқ, чуқурроқ таҳлил қилинган.
Масалан, Дигнага хулоса чиқаришда мантиқий асосга хос бўлган уч хусусиятни кўрсатиб ўтади. Мантиқий асос хулоса чиқариш объекти билан боғлиқ бўлади, бир турдаги объектлар билан боғлиқ бўлади, ҳар турдаги объектлар билан боғлиқ бўлмайди. Бу хулоса чиқаришнинг асоссий шартлари бўлиб уларнинг бузилиши мантиқий хатоларга олиб келади.
Қадимги Хиндистонда шаклланган мантиқий таълимотлар қадимги Юнонистонда мантиқ илмининг ривожланишига катта таъсир кўрсатган.
Қадимги Грек фалсафасида мантиқ масалалари дастлаб Пармениднинг «Табиат тўғрисида» асарида, Зеноннинг апорияларида, Гераклит таълимотида у ёки бу даражада кўриб чиқилган.
Демокрит (эр. авв 460-370) мантиқий таълимотида фикрнинг чинлиги масаласи муҳим ўрин тутади. У кўпроқ индукция ва аналогияни ўрганишга эътибор беради. Ҳақиқатни билиш учун якка буюмларни кузатиш хис қилиш орқали умумлаштириш зарур деб таъкидлайди. Ҳукмни субъект ва предикатнинг ўзаро алоқасидан иборат деб таърифлайди.
Суқрот (эр. авв 469-399) таълимотига кўра буюмларнинг моҳиятини билиб бўлмайди. Инсон аввало, ўз-ўзини билиш керак. Билим умумийлик тўғрисидаги тушунчадир. Ҳақиқатни аниқлаш учун ўзига хос усул даркор. Суқрот ҳақиқатни аниқлашда индукция ва дефинициядан фойдаланишни тавсия этади.
Индукция кундалик ҳаётдаги якка мисоллар асосида умумий тушунчаларни ҳосил қилиш усулидир. Дефиниция баҳс жараёнида тушунчаларни таърифлашдан иборат. Бу усулни Суқрот «майевтика» деб атайди.
Афлотун (эр. авв 427-347) устози Суқротнинг умумий тушунчалар буюмларнинг моҳиятини ифодалайди, деган фикрини давом эттиради. У умумий тушнчаларни буюмлардан ва инсонлардан ажралган мутлоқ ғоялар сифатида талқин этади, уларни бирламчи деб билади. У ҳукмни тафаккурнинг асосий элементи деб ҳисоблайди. Ҳукм эга ва кесимнинг бирлигидан иборат бўлиб тасдиқ ёки инкор маънони билдиради. Агар ҳукмда бирлашиш мумкин бўлмаган тушунчалар бирлаштирилса у хато бўлади.
Афлотун тафаккур қонунларини таърифлаб бермаган бўлсада ўзининг «Ефтидем» диалогида «бир нарсанинг ҳам бўлиши ҳам бўлмаслиги мумкин эмас» деган фикри нозидлик қонунини билганлигидан далолат беради.
Мантиқ илмининг алоҳида фан сифатида шаклланиши Арасту номи билан боғлиқ. У биринчи бўлиб мантиқ илмини ўрганадиган масалалар доирасини аниқлаб беради. Арастунинг «Категориялар», «Талқини ҳақида», «биринчи аналитика», «иккинчи аналитика», «Софистик раддиялар ҳақида», «Топика» номли асарлари бевосита мантиқ масалаларига бағишланган.
Арасту мантиқни маълум билимлардан номаълум билимларни аниқловчи, чин фикрни хато фикрдан ажратувчи фан сифатида таърифлайди. Мантиқнинг вазифаси чин фикрни, ҳақиқатни аниқлашдир деб таъкидлайди.
Мутафаккир «Билимларимизнинг воқеликка мос келиши ҳақиқатдур» деб кўрсатади. У ҳақиқатни аниқлашда нозидлик ва учинчиси истисно қонунларига амал қилиш зарурлигини таъкидлайди. Арасту асарларида тўғри тафаккурнинг айният ва етарли асос қонунлари алоҳида кўриб чиқилмаган. Лекин унинг асарлари таҳлили уларда бу қонунларга хос талабларнинг баён қилинганлигини кўрсатади.
Арасту мантиқий таълимотида хулоса чиқариш етакчи ўринни эгаллайди. У тафаккур шакллари бўлган тушунча ва ҳукмни хулоса чиқаришнинг таркибий қисмлари сифатида таҳлил қилади. Ҳукм диайрезис ақлий анализнинг натижасидир. У ҳукмни апофансис деб атайди. Ҳукм бирор нарсага ниманингдир тааллуқли ёки тааллуқли эмаслиги ҳақида баён қилинган фикр бўлиб у чин ёки ёлғон бўлиши мумкин. Ҳар қандай гап ҳам ҳукм бўла олмайди. Фақат қатъий фикрларгина ҳукм ҳисобланади. Арасту ҳукмни мантиқий эга, мантиқий кесим ва мантиқий боғловчилардан иборат бўлади деб кўрсатади. S-P ёки S-P эмас.
Арасту мантиқ илмининг қолган қоидалари ва тушунчаларига ҳам (масалан категориялар, хулоса чиқаришнинг бевосита, силлогизм, индкктув, дедуктив, аналогия каби) алоҳида эътибор қаратган. Унинг мантиқий таълимоти мантиқ илмининг ривожига жиддий таъсир кўрсатган.
Стоя мактаби вакиллари биринчи бўлиб, «логика» терминини тафаккур ҳақидаги махсус фанни ифодалаш учун қўллашган. Стоиклар мантиғи икки қисмдан иборат бўлган, диалектика ва риторика.
Эпикур (эр.авв 341-270) фалсафада биринчи ўринга билиш назарияси ва мантиқни қўйган, иккинчи ўринга физика, учинчи ўринда аҳлоқ бўлган.
Скептицизм вакиллари эса билиш жараёнининг нисбий ҳарактерини мутлоқлаштириб ҳақиқатни билиб бўлмайди деганлар.
Қадимги Грек мантиқий таълимоти Ўрта асрларда янги мазмун билан бойитилди. Бу айниқса Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида хусусан Ўрта Осиёдаги ривожланишида яққол кўринади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
