Mahsuldor qatlamlarni ochish va

1.3-jadval 
Tog„ jinslarini g„ovakligini o„zgarish chegaralari 
№ 
Tog‗ jinslari 
G‗ovaklik koeffitsenti, birlik ulushida 
1 
Qumoqtosh 
0,035-0,29 
2 
Ohaktoshlar va dala g‗ishtlar 
0,005-0,330 
3 
Qum 
0,060-0,520 
4 
Loy 
0,060-0,500 
5 
Loyli slanslar 
0,005-0,014 
Tabiiy sharoitlarda subkapillyar g‗ovakliklarda suyuqliklarning harakatlanishi 
yo‗nalishi bo‗ylab bosimning kamayishi sodir bo‗lmaydi. Bunday holatlarda 
g‗ovaklik kanallari devorlari oraliqlaridagi masofa juda kichik bo‗lganligi uchun 
suyuqlik g‗ovaklik devorlarining molekulyar tortish ta‘sirida bo‗ladi va 
g‗ovakliklarda harakatlanmasdan ushlanib turadi. Tog‗ jinslaridagi ochiq 

---

49
g‗ovakliklarni neft, gaz va suv egallaydi, ularni qurshab turgan g‗ovakliklarda boshqa 
moddalar bo‗lishi mumkin. 
Tog‗ jinslarida umumiy g‗ovakliklarini neft, gaz yoki suvga to‗ldirilgan 
V
’
g’ov 
hajmining tog‗ jinsidagi hamma umumiy g‗ovaklik 
V
g’ov
hajmiga nisbati to‗yinish 
koeffitsienti deyiladi. 
%
100
'
'
'


ov
g
ov
g
H
V
V
R
(1.51) 
To‗yinish koeffitsienti qoldiq tog‗ jinslarida g‗ovakliklarning tutash hajmini 
tavsiflaydi. To‗yinish koeffitsenti qanchalik katta bo‗lsa mahsuldor qatlamda 
shunchalik ko‗p neft va gaz joylashgan bo‗ladi. G‗ovakliklardagi neft, gaz va suv 
bilan to‗yinishi yotish chuqurligining oshishi bilan g‗ovaklik kanallarida 
suyuqliklarning harakatlanishi g‗ovaklik o‗lchamlariga bog‗liq ravishda o‗zgaradi. 
G‗ovakliklar diametri qanchalik katta bo‗lsa neft va suv shunchalik yengil kirib 
boradi. Ular og‗irlik kuchi ta‘sirida g‗ovak kanallar bo‗ylab kattaroq masofaga 
siljishi mumkin. Suyuqliklarni kichik diametrli g‗ovakliklarga kirib borishi uchun 
(kapillyar g‗ovakliklarda) katta bosim talab qilinadi. Bunday hollarda suyuqlikning 
g‗ovak kanallar bo‗ylab harakatlanishi juda qiyin kechadi. 
Tog‗ jinslari o‗zi orqali bosimlar farqi hisobiga suyuqlik va gazni o‗tkazish 
qobiliyatiga o‗tkazuvchanlik deb ataladi. 
Tog‗ jinslarini o‗tkazuvchanligi o‗tkazuvchanlik koeffitsienti bilan tavsiflanib, 
Darsi chiziqli sizilish (filtratsiya) qonuni formulasi bo‗yicha aniqlanadi. Bu qonun 
bo‗yicha suyuqlik sizilishi tezligi g‗ovakliklardagi bosimlar farqiga to‗g‗ri 
proporsional va qavushqoqlikka teskari proporsional: 
L
P
K
V





(1.52) 
bu yerda: 
V 
– chiziqli sizilish (filtratsiya) tezligi, m/sek; 
K
– o‗tkazuvchanlik koeffitsienti; 
µ
– suyuqlikning dinamik qovushqoqligi, Pa∙C; 
∆P
– suyuqlikning harakat yo‗nalishi bo‗yicha 
∆L
masofada
bosimlar farqi, Pa; 
∆L
– namunada olingan ikki nuqta oralig‗ida masofa, m. 

---

F
Q
V

Chiziqli sizilish tezligi ekanligini hisobga olib uni (1.6) formulaga qo‗yilsa, u 
holda o‗tkazuvchanlik koeffitsientini quyidagicha ifodalanadi: 
P
F
L
Q
K







(1.53) 
bu yerda: 
Q
- tog‗ jinsi orqali o‗tadigan suyuqlik hajmiy sarfi, m3/cek; 
F
- namunaning ko‗ndalang kesim yuzasi, m
2
. 
O‗tkazuvchanlik koeffitsienti laboratoriya sharoitlarida (1.7) formuladan 
foydalanilgan holda aniqlanadi. Sizilish koeffitsenti o‗lchov birligi fizik ma‘nosi 
sizilish jarayonida o‗tkazuvchan g‗ovak muhit kanallarining ko‗ndalang kesim yuzasi 
o‗lchamlarini tavsiflaydi. Neftlilik kollektorlarining o‗tkazuvchanligi katta oraliq 
qiymatlarda o‗zgaradi. Ko‗pgina neft konlarida tog‗ jinslarining o‗tkazuvchanligi 0,1-
2 mkm2 ga teng. 
Bitta kollektorning o‗tkazuvchanligi har xil qiymatlarga ega bo‗lishi mumkin. 
Yomon o‗tkazuvchan tog‗ jinslariga loylar va loysimon tog‗ jinslari kiradi. Tog‗ 
jinslarida o‗tkazuvchanlik qiymat uning ko‗ndalang kesimiga nisbatan yotiqligi 
bo‗yicha katta, yo‗nalishi bo‗yicha esa tog‗ jinslarining zichlanishi va 
qatlamlanishiga perpendikulyar. Neft tarkibli tog‗ jinslarining o‗tkazuvchanligini 
tavsiflash uchun absolyut, samarali (fazoli) va nisbiy o‗tkazuvchanlik tushunchalari 
kiritiladi.
Absolyut o‗tkazuvchanlik g‗ovak muhitning o‗tkazuvchanligi bo‗lib, g‗ovaklik 
muhiti to‗ldirilgan faqat bitta suyuqlik yoki gazning sizilish fazosi kuzatiladi. Bunda 
g‗ovaklik muhiti va fazo (suyuqlik, gaz) oralag‗ida fizik-kimyoviy o‗zaro ta‘sirlar 
bo‗lmaydi. 
Samarali (fazoviy) o‗tkazuvchanlik shunday o‗tkazuvchanlikki, g‗ovak 
muhitda faqat suyuqlik yoki gazning sizilishi kuzatiladi, hamda shu bilan birgalikda 
ko‗p fazoli tizim sizilishi deb ataladi. Fazoviy o‗tkazuvchanlik g‗ovak muhitnng 
fizik-kimyoviy xossalariga va alohida har bir fazonikiga, tizimdagi fazoning foizli 
tarkibiga hamda bosim parametrlarining mavjudligi va boshqalarga bog‗liq.

---

51
G‗ovak muhitning nisbiy o‗tkazuvchanligi deb, samarali (fazoviy) 
o‗tkazuvchanlikning absolyut o‗tkazuvchanlikka nisbatiga aytiladi. Tog‗ jinslari 
yaxshi o‗tkazuvchan va yomon o‗tkazuvchan turlarda bo‗ladi. Absolyut 
o‗tkazmaydigan tog‗ jinsi mavjud emas.
Yaxshi o‗tkazuvchan tog‗ jinslariga – qumlar, yumshoq qumtoshlar, yoriqlar 
va kovakli ohaktoshlar va boshqalar kiradi. Yomon o‗tkazuvchan tog‗ jinslariga esa 
loylar, gipslar, slanslar, loysimon ohaktoshlar, loyli sementlashgan konglomeratlar va 
boshqa shu kabilar kiradi. 
G‗ovak va yoriq tog‗ jinslarining suyuqliklar va gazlarni o‗tkazuvchanligi 
hamda ularni sig‗diruvchanlik imkoniyatlari kollektorlar deb ataladi. Qatlamlarda 
neft va gazni to‗plash, konlarni shakllantirish uchun kollektor yuqoridan va pastdan 
o‗tkazmaydigan tog‗ jinslari bilan qurshalgan holda bo‗lishi hamda neft va gaz shu 
kollektordan boshqa qatlamlarga o‗tmaydigan xususiyatga ega bo‗lishi kerak. Yuqori 
va tub qismlaridan neft va gazni o‗tkazmaydigan kollektorlarga tabiiy rezervuarlar 
deyiladi. 
Ko‗p holatlarda tabiiy rezervuarlar yaxshi o‗tkazuvchan qatlam bo‗lib, yomon 
o‗tkazuvchan tog‗ jinslari oralig‗ida joylashadi. Masalan: qumoqtoshli neft 
kollektorlari loyli jinslar oralig‗ida joylashadi. Yer qobig‗ida tabiiy rezervuarlar 
suvga to‗yingan holatda bo‗lib, bunga bog‗liq holda neft va gaz shunday tabiiy 
rezervuarga tushadi va siljiydi (migratsiyalanadi), solishtirma og‗irliklari farqlari 
evaziga suvdan ajralishga harakat qiladi. 
Neft va gazning siljishi (migratsiyasi) yuza sirtga jipslashib chiqquncha yoki 
yer bag‗rining o‗tkazmaydigan qismigacha davom etadi. Neft va gaz o‗zining siljishi 
davomida tog‗ jinsining o‗tkazmaydigan qatlamida uchrashib, shu yerda to‗planadi, 
ya‘ni tutqichda ushlanib tabiiy rezervuar hosil qiladi. 
Tutqich tabiiy rezervuarning bir qismi shaklida bo‗lib, neft va gazning siljib 
harakatlanishiga qarshilik ko‗rsatuvchi o‗tkazmaydigan to‗siq hosil qiladi. Tutqichda 
neft, gaz va suv o‗rtasida muvozanat o‗rnatiladi, ya‘ni ularning zichliklariga bog‗liq 
ravishda gaz yuqori sohada, uning tagida neft va pastda suv to‗planadi. Eng ko‗p 

---

tarqalgan tutqichlar gumbaz yoki ekranlashgan tutqichlardir. Gumbazli tutqichlar 
antiklinal burmalarda shakllanadi. 
Agar burmaning ustki qismida va tubida kuchsiz o‗tkazuvchan tog‗ jinslari 
joylashgan bo‗lsa, bunday hollarda neft va gaz suv ustiga suzib chiqadi, antiklinal 
gumbaziga tushadi va tutqichlarga to‗planadi (1.12-rasm, a).
Neft va gazning ustki qismi yomon o‗tkazuvchan bo‗lgan tutqichga to‗planishi 
natijasida ularning yuqoriga sizilish jarayoni to‗xtaydi. Neft va gaz antiklinal 
burmaning gumbaz qismida qoladi. Neft va gaz tutqichlarda ba‘zida yomon 
o‗tkazuvchan tog‗ jinslari bilan chegaralangan qatlamlar oraliqlarida shakllanadi. 
Bunday tutqichlar litologik ekranlashgan deb ataladi (1.12-rasm, b). Tutqichlar 
ba‘zida qatlam g‗ovaklarining yoriqlarida yomon o‗tkazuvchan tog‗ jinslari bilan 
tutashgan joylarda shakllanadi. Bunday tutqichlar tektonik ekranlashgan deb ataladi 
(1.12-rasm, v).