M. Y. Ayupova

Nutqning grammatik qurilishidagi buzilishlarni to ‘g‘rilash bo‘yicha 
'
logopedik ishlarning o ‘ziga xos tomonlari
Aqli zaif o ‘quvchilarda nutqning gram m atik qurilishini rivojlantirish 
jarayonida nutqiy nuqson strukturasini, sem antik jihatd an yaqin b o ig a n
shakllar differensiatsiyasining qiyinchiliklarini e ’tiborga olish zarur.
Yordamchi m aktablarda nutqning gram m atik shakllanishi bo'yicha 
ontogenetik tam oyillardan foydalanish katta aham iyatga ega. N orm al 
bolalar m aktabgacha bo'lgan davrda o'rganadigan ko'pgina gram m atik 
shakllarni, aqli zaif bolalar quyi sinflarda ham o'zlashtirm ay qoladilar. 
G ra m m a tik sh ak llar ustidagi ishlar k o n k re tlilik d a n o b strak tlilik k a 
(m avhum lilikka), sem antik jihatdan sodda bo 'lgan so'zlardan m urakkab 
so'zlarga o'tish sifatidan amalga oshiriladi.
K elishiklar ustida olib boriladigan logopedik ishlar: birlikdagi va 
ko'plikdagi bosh kelishikni, tushum qaratqich, jo 'n alish , o 'rin payt va 
chiqish kelishigining ko'plik shakli konstruksiyalarini differensiatsiyalash 
tavsiya etiladi.
F e ’lga oid so'zlam ing o'zgarishi funksiyasining rivojlanishi, dastlab 
hozirgi zam onda keyinroq o'tgan zam onda (son, shaxs, o'zgarishlar) va 
nihoyat, zam on shakli jihatdan m urakkabroq bo'lgan kelasi zam onda 
o'tkaziladi.
S o'z yasalishini shakllantirish bo'yicha olib boriladigan ishlar, aqli 
z a if o 'quvchilarda uzoq davom etadigan, qiyin kechadigan jarayon 
hisoblanadi. U ni ot so'z turkum iga oid so'zlam in g kichraytirish, erkalash 
shakllarini va boshqa ot yasovchi usullarni o 'rganishdan boshlash lozim. 
Keyinchalik otlardan sifat yasalishi va qarindosh bo'lgan so'zlarni o'rganish 
bo'yicha ishlar olib boriladi.
G ap qurilishini shakllantirishda asosiy e ’tib o r nutqiy bayon qilishni 
o 'z ichiga olgan sem antik m unosabatlarni o'rganishga qaratiladi. Dastlab 
gap oddiy munosabatlar hisobiga kengayadi (qiz gul uzyapti), keyin lokativ 
(bolalar maktabga ketyapti), keyinchalik esa — atributiv (bu onam ning 
sumkasi, onam qizil sum ka olib yuradi).
G ap bo'yicha olib boriladigan quyidagi ishlar tartibi tavsiya etiladi: 
avvalo sodda yig'iq, sodda yoyiq va nihoyat q o 'sh m a gaplar. M ustaqil 
nutq ustida olib boriladigan ishlar, dastlab dialogik m aterial, situativ 
nutq, keyinroq esa — m onologik nutq ustida olib boriladi.
Mustaqil nutqni rivojlantirish jarayonida asosiy e ’tibo r bog'lanishni 
bayon qilishni rejalashtirishga qaratiladi. M ustaqil nutqni gram m atik 
jihozlash ustida ham ish olib borish zarur. M ustaqil m atn ustida ish olib 
boriladigan ishlarga quyidagi tavsiyalar beriladi: qisqa illustratsiyali m atnni 
qayta so'zlash, ko'rgazmalikka tayangan holda uzun m atnni qayta so'zlab 
berish, sujetli rasmlar turkum i asosida qisqa him oyalash va berilgan mavzu 
aso sid a m ustaqil so 'z la sh . Aqli z a if b o la la rd a b o g 'la n ish li n u tq n i
444

---

rivojlantirish analiz, sintez, qiyoslash, um um lashtirish va ayniqsa, ichki 
rejalashtirishni qayta ishlash bilan uzviy bog‘langan bo'lishi kerak.
M ustaqil bayon qilishning h ar bir harakat (operatsiyasi) dastlab 
m ustaqil oddiy topshiriqlar asosida shakllanadi va asta-sekin bog'lanishli 
m atn bunyod bo'lishida b ir b u tu n jarayonga aylanadi.