M. Y. Ayupova

S
tovushni avtom atizatsiyalashtirishda 
mashg'ulotlarning mavzusi quyidagicha (1 sinf): ochiq b o'g'inlarda (tovush 
so'z boshida); teskari b o 'g 'in lard a as, os, us, is; yopiq b o 'g 'in lard a (tovush 
b o 'g 'in boshda) sol, sot, sak; yopiq b o 'g 'in d a (tovush b o 'g 'in oxirida): 
los, kos, kas; undoshlar yonm a-yon kelganda: ska, ost, osk.
T ovushlar differensiatsiyasi logopedik ishlarning zaruriy bosqichi 
hisoblanadi. O 'rta m aktablarda bu ishlar faqat og'zaki n utqd a tovushlar 
o'rni alm ashgandagina olib boriladi. Y ordam chi m aktablarda esa bu qadar 
og'zaki nutqda tovush buzib talaffuz etilganda ham olib borilishi zarur. 
Bu yozm a nutqda ko'p lab harflar o 'rn in i alm ashtirishga olib keluvchi 
nutq tovushlarini n u tq iy -e sh itish d iffe ren siatsiy asin in g rivojlanm ay 
qolishidan kelib chiqadi.
Tovushlarni chegaralash (belgilash) ishlari 2 yo'n alish d a olib boriladi: 
1
) to v u sh larn i talaffu z qilish differen siatsiy asin i an iq lash ; 2) n u tq
tovushlarini eshitish differensiatsiyasini rivojlantirish, ayniqsa, fonetik 
jihatdan yaqin b o 'lg an tovushlar ustida ishlash.
Aqli zaif bolalarda leksikaning buzilishi
Aqli zaif bolalar so'z boyligining o'ziga xos tom onlari ko'plab mualliflar 
d iq q a t-e ’tib o rin i o 'z ig a jalb qilgan. U lar, idrok qilish faoliyatidagi 
buzilishlar passiv va aktiv lug'atlarning shakllanishida o 'z izini qoldiradi, 
deb e ’tirof etganlar.
Aqli z a if b o la la rd a lu g 'a t boy ligining k a m b a g 'a llig i, so 'z la rd a n
n o to 'g 'ri foydalanish, passiv lu g 'atn in g aktiv lu g 'a td a n ustun bo'lish i 
va so'zlarni m azm unga qarab ishlatishdagi qiyinch ilik lar sezilib turadi. 
Bu bolalarda s o 'z boyligi kam bag'alligining m u h im sabablari b o 'lib , 
ularning aqliy rivojlanishining pastligi, atrofdagi o lam haq id a bilim va 
tasaw u rlarin in g cheklanganligi, verbal xotiranin g zaifligi, ijtim oiy va 
n u tq iy m u n o s a b a tg a b o 'lg a n ta la b n in g p a s tlig i, q iz iq is h la rn in g
shakllanm aganligi hisoblanadi.
439

---

V.G. Petrovning m a’lum otlariga ko'ra, 1-sinfning aqli zaif o'quvchilari 
ularni o ‘rab turgan k o 'p g in a p red m etlarning (soat, piyola), ayniqsa, 
predm etlarning alohida bo 'lak larin in g nom in i bilm aydilar (m uqova,‘ 
sahifa).
B olalar lug'atida aniq m a ’noli otlar ustunlik qiladi, um um lashm a 
xarakterdagi so 'zlar ishtirok etm aydi (m ebel, idish, poyafzal, kiyim).
Aqli zaif bolalarning faol lug'atida hayvonlar harakatini anglatuvchi 
ko'plab fe’llar ishtirok etm aydi (sakraydi, em aklaydi, uchadi). 1 —2-sinf 
o'quvchilari "qurbaqa kelyapti" "ilon kelyapti", "qushcha kelyapti", kelyapti 
deb gapiradilar.
Aqli za if bolalar soni jih atd an k o 'p b o 'lm ag an predm et belgisini 
bildirgan so'zlardan: rang (qizil, ko'k, yashil), m aza-ta’m (shirin, achchiq) 
foydalanadilar. Belgi jih atd an qaram a-qarshi m a’noli bo'lgan so'zlardan 
esa ju d a kam foydalanadilar (uzun-qisqa).
N.V. Tarasenkoning m a’lum otlariga k o 'ra quyi sinflarning aqli zaif 
o'quvchilari insonlarning ichki fazilatlariga oid sifatlarni ham iste'm ol 
qiladilar.
Quyi sinf aqli zaif o'quvchilarining lug 'atida ravish so 'z turkum iga 
oid so'zlar juda ham cheklangan.
S o'z va iboralarni n o to 'g 'ri qo 'llash te z -te z uchraydi. S em antik 
o'xshashligiga ko'ra so'zlarni almashtirish ustunlik qiladi. Tarqoq, m a’nosi 
kengaygan so 'z la rn i alm ash tirish hodisasi x arak terlid ir (sakrayapti, 
o'rm alayapti kelyapti). Bir turdagi, ko'rinishdagi so'zlarni alm ashtirish 
kuzatiladi. Masalan, botinka so'zi bilan bolalar (etik, tufli, kalish so'zlarini 
qo'llaydi); ko'ylak so'zi bilan kofta, kurtka so'zlari qo'llanadi. Aqli zaif 
b o la la rd a s o 'z la rn i q o 'lla s h d a g i n o a n iq lik la rn in g sab ablari b o 'lib
differensiatsiyaning predm etlarni ajratishdagi qiyinchiliklar hisoblanadi. 
Aqli zaif o'quvchilarning differensial torm oz jarayoni zaifligi oqibatida 
p re d m e tla r orasidagi farqlarga qaragan da, ularning o'xshashliklarini 
osonroq qabul qiladilar, shuning uchu n ular o'xshash predm etlarning 
um um iy va aniq belgilarini o'zlashtiradilar. Shunday um um iy va aniq 
belgilar bo'lib, predm etlar bajaradigan vazifa bo'lishi m um kin (qoshiq, 
sanchqi). Predm etlar orasidagi farq o'zlashtirilm aydi, ularni aniq belgilash 
esa chegaralanmaydi.
Aqli zaif bolalarning passiv lug'ati faol lug'atga qaraganda ko'proq, 
lekin shunda ham biror so'zni qaytarish, talaffuz etish uchun yo'naltiruvchi 
savol talab etiladi. Q iyinchiliklar bir to m o n d an , aqli zaif bolalarning 
bosh miya po'stlog'idagi torm ozlanishdan, boshqa to m o n d an , sem antik 
m aydonlar shakllanishidagi o'ziga xosliklardan kelib chiqadi.
A.R. Luriya va O.S. Vinogradovalar sem antik m aydonlar yuzasidan 
o'tkazilgan tadqiqot ularni to 'liq shakllanm aganligini ko'rsatdi. N orm ada 
so'zni tanlash, ularning m a’nosidan kelib chiqqan holda, y a’ni m azm uniy 
o'xshashliklarga qarab am alga oshiriladi (baland-past, o lm a-nok). Aqli
440

---

za if bolalarda esa so'zlarni tanlash k o 'p ro q taxm iniy, b a ’zan, tovush 
o'xshashliklariga asoslanib am alga oshiriladi-ki, bu yana bir b o r lug'aviy 
sistemalikning to'liq shakllanmaganligidan dalolat beradi. K o'pgina so'zlar 
tushunchaga aylanm ay qolaveradi.