M. Y. Ayupova

Tayanch tushunchalar:
1. G em iparez (gem i+ parez) — yarim tana m uskullarining parezi.
2. G iperkinez (giper + greq Rinsis — harakat) — nerv sistem asining organik 
va funksional buzilishlari, natijasida tananing haddan ziyod ixtiyorsiz ravishda 
harakat qilishi.
3. G em ip leg iy a 
(gem i + g req P lege — ja ro h a tla n is h ) — yarim ta n a
m uskullarining falaji.
4. Diplegiya (di + grek Plege — jaro h at) — ikki yoqlam a falaj.
5. D ispraksiya (dis + grek — praxis — harakat) — harakatning buzilishi.

---

IV BO‘LIM.
MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI
BOLALARDA NUTQNING
RIVOJLANMAGANLIGI
22-BOB. FONETIK-FONEMATIK NUTQ
BUZILISHIGA EGA BO‘LGAN BOLALARNI
0 ‘QITISH YA TARBIYALASH
N u tq n in g fo n e tik -f o n e m a tik to m o n d a n riv o jla n m a g a n lig i—bu 
tovushlarni talaffuz etish va idrok qilish jarayonidagi kam chiliklar natijasida 
bolalarda o n a tilidagi tovushlarni talaffuz qilish tizim i shakllanishining 
buzilishidir.
B u n d ay n u tq k a m c h ilig id a n u tq n in g id ro k va ta la ffu z q ilish
nuqsonlariga asoslangan fonetik-fonem atik tom on ining buzilishi birinchi 
o ‘rin d a tu ra d i. S hu bilan b irga b a ’zi b o lalard a le k sik a -g ra m m a tik
taraqqiyotida yaqqol ifodalanm agan orqada qolish hollari ham kuzatilishi 
m um kin. Bu toifadagi Ьо1а1аща xos xususiyat artikulatsion yoki akustik 
belgilariga ko ‘ra farq qiladigan tovushlarning shakllanish jarayonining 
tugallanm agan bo'lishidir. Bu holda bola nutqida differensiatsiyalanm agan 
tovushlar bo'lishi tovushlarni alm ashtirish, nutqd a ularni q o ‘llam aslik, 
ko'plab tovushlarni buzib talaffuz qilish, shuningdek tovushlarni eshitishga 
ko ‘ra yetarli farqlam aslik kuzatiladi.
N u tq n i idrok qilishni tekshirish jara y o n id a o lim lar (V. A nanev, 
1955,1960; V.I. Beltyukov, 1958; A .N G vozdev, 1961) bolalarda birinchi 
fonem atik eshituv nutq norm al rivojlangan holda ju d a erta yuzaga kelar 
ekan degan xulosaga keldilar. M ualliflarning ta ’kidlashicha,, bolaning 
eshitish analizatori funksiyasi erta rivojlanishining boshidayoq akustik 
jih atd an qaram a-q arsh i b o ‘lgan tovushlarni ajrata biladi, rivojlangan 
fonem atik eshituv bolaga faqat t o i iq nutqni egallashga yordam beribgina 
q o lm a y o n a - tilid a b em alo l m u lo q o t q ila o lish m a la k a la rin i h am
shakllantiradi.
F onem atik idrok sensor funksiya sifatida ju d a erta shakllanadi. Bu 
holni tadqiqotchi olim lar fonem atik eshituv nutqiy m u lo qo tnin g asosi 
b o ‘lganligi deb tu shuntiradilar (L.S.Vigotskiy, 1934; L.T. Shvorts, 1931; 
N .M . Shelovanov, 1954; A N Gvozdev, 1981; A .M . Leontev, 1961; G .L
R ozengard-P upka, 1963; L V N eym an, 1970; V.I. Beltyukov, 1977 ).
N .X . Shvachkin bolaning nutqni idrok qilishining rivojlanishida ikkita
461

---

davrni ajratgan: nutqning fonem agacha b o ig a n rivojlanishi va fonemali 
nutq.
Fonem agacha bo'lgan davrda bola kattalar nutqi intonatsiyasiga, uning 
ritm iga, so ‘zlarning um um iy tovush tizim iga reaksiya ko'rsatadi. Bolada 
m uloqotning nutqiy shakllariga bo'lgan ehtiyoj paydo bo 'ladi. Bu davrga 
kelib bola tovushlarni idrok qila boshlaydi, so'zlardan fikm i ifodalash 
m aqsadida foydalanadi. Xuddi shu davrni N .X. Shvachkin "fonemali 
nutq" deb atagan va nutqiy tizim ni shakllantiruvchi deb hal qiluvchi 
baho bergan. Bir yoshdan ikki yoshgacha nutqni idrok qilish shakllanadi, 
ikki yoshning oxiriga borganda esa to 'liq nutqni egallash asosi bo'lgan 
birlam ch i fo n em atik eshitish rovojlanadi va b o la nutqd agi b arch a 
tovushlarni idrok eta boshlaydi.
O hangdor nutqni bola tom o nidan o'zlashtirib olinishi A .N . Gvozdev 
(1961) tom onidan tahlil qilib berilgan. U ning ta ’kidlashicha, bola boshqa 
tovush taassurotlaridan tovushli nutqni tez ajratadi, eshitish tasaw urlari 
uning shaxsiy talaffuzida fonem atik elem entlarni ishlab chiquvchi regu­
lato r hisoblanadi. Eshitish tasaw u rlari b olaning ikki yoshida yetarli 
rivojlanishga ega bo'ladi. Bu yoshda bola nutqdagi barcha tovushlarni 
eshitadi va ajrata boshlaydi. Bu faktni A .N . G vozdev bolaning fonem atik 
eshitish darajasini belgilashdagi asosiy omil deb hisoblagan .
Xuddi shu fikmi V.I. Beltyukov ham qo'llab-quw atlaydi. U tom onidan 
ishlangan "Bolaning fonem atik eshituvi rivojlanishi kartasi"da bolaning 
alohida tovushlarning va tildagi tovushli guruhlarni ajratish qobiliyatining 
rivojlanishini q o n u n -q o id a la ri o ch ib b erilg a n . M a iu m o tla r shu ni 
ko'rsatadiki, bola ikki yoshda hatto akustik jihatdan bir-biriga yaqin bo'lgan 
tovushlarni ham ajrata oladi. Muallif, bola ikki yoshga yetganda bolaning 
fonem atik eshitishi eng yuqori shakllangan darajaga yetadi deb xulosa 
qiladi.
Psixologiya, lingvistika, defektologiya va pedagogikada fonem atik 
eshitishni turli nuqtayi nazar bo'yicha talqin etadilar.
Mualliflar turli term inlardan foydalanadilar ya’ni nutqiy eshituv, nutqiy 
idrok qilish fonem atik idrok va fonem atik tassaw ur.
V.G.A nanev (1955) nutqiy eshitishni ikki xil shaklda o'rganib chiqadi 
y a’ni absolut va ajratuvchi eshitish sezgilari.
S.F. Ivanenko (1984) nutqiy eshitishni kishini idrok qilishga diqqatni 
qaratishning psixolingvistik qobiliyati sifatida ko'rsatib beradi. U ning 
fikricha, nutqiy eshituv nutqiy qobiliyatning tarkibiy qism laridan biri 
hisoblanadi va har bir qobiliyat singari u ham nutq m adaniyatining bir 
butunligi va tilning fonologik vositalarini o'zlashtirish asosida rivojlanadi, 
ta ’m inlanadi va takom illashadi.
S.P. Redozubov (1961), D.V. Elkonin (1964) fonem atik eshitishning 
insonning so'zdagi m a iu m nutqiy tovushlarni eshita olish qobiliyati deb 
tushuntiradilar.
462

---

A.R. Luriya (1969,1975) bu tush u n ch a bilan chegaralanib qolm ay, 
fonem atik eshitishni tasodifiy tovush belgilarini ajrata bilgan holda alohida 
guruhlardagi turli tovushlarni um um lashtirish qobiliyati deb qaraydi.
F onem atik eshitishning bu xususiyatiga N.V.Arxangelskaya (1972) 
Y e.G .K aryasen (1972), A .V .K alineva (1972) ham e ’tib or beradilar. U lar 
fonem atik eshitishni nutqiy tovushlarni ham da ularning jaranglash sifatini 
ajratish qobiliyati deb biladilar.
T .G . Yegorov (1953 ) fonem atik eshitish nutqning tovush to m o n d an
analiz va sintez qilish qobiliyati deb ta ’kidlaydi.
A. Voskresenskaya (I960) V .G . G oretskiy, N .I. K uzm ina va V.I. 
Rojdestvenskaya (1968), M .F . F om icheva (1971) fonem atik eshitishni 
so'zdagi boshqa tovushlar orasida alohida tovushlarni ajratish qobiliyati 
deb qaraydilar.
Bizning fikrim izcha, fonem atik eshituv faqat nutqdagi tovushlarni 
idrok qilgan holda perseptiv funksiyadir. Boshqa ham m a qobiliyatlar 
tovushlarni ajratish, tovush g u ru h larig a u m u m lash tirish , fo n e m a tik
eshitishning yaxshi rivojlanganligi natijasida tovush analiz va sintezini 
qila olish m uloqot va ta ’lim jaray o n id a shakllanadi.
K o'pgina tadqiqotchi olim lar ( G.A. Lyam ina (1958), A.N. G vozdev 
(1983), A.R. Luriya (1979), A .F. Zaytseva (198 l)va boshqalar) fonem atik 
eshitishning yaxshi rivojlanm aganligi bolalarda tovush hosil bo'lishini 
to rm o z la y d i. B u ning n a tija s id a to v u s h la r ju d a kech va n o to 'g 'r i
shakllanadi, deb t a ’kidlaydilar.
Tovushlar talaffuzi buzilishining mustaqil defekt sifatida talqin qilinishi 
M.Ye. R adina (1947,1952,1961,1968), M.A. Aleksandrova (1955), L.M . 
C hudinova (1955), M.Ye. Xvatsev (1958 1961), F.A. Rau (1958), M .F. 
Fom iyaeva (1966,1971), M .G .G e n in g , N.A. G erm an (1966,1971), O .N . 
U sanova (1970), Ye.F. Sobotovich (1970), M .M . Alekseyeva (1971), 
T.B. Filicheva (1974), M.Yu. Ayupova (1992) va boshqalar tom o nid an 
ko'rsatib berilgan.
M aktabgacha yoshdagi b o lalar talaffuzidagi kam chiliklar, tovush 
a n a liz i va fo n e m a tik e s h itis h n in g ro v o jlan ish x u su siy atlari M .A . 
Aleksandrova (1955) ishlarida yoritib berilgan. Muallifning ta ’kidlashicha, 
fonematik eshitishning rivojlantirishga qaratilgan korreksion ishlar bolaning 
to 'g 'ri talaffuz qilishni o 'zlashtirib olishiga yordam beradi. M aktabgacha 
yoshdagi bolalar talaffuzidagi kam chiliklarni korreksiyalashda k o 'p roq
eshitish idrokiga e ’tib o r berish kerak. M uallif m aktabgacha yoshdagi 
bolalarda tovush talaffuzidagi kam chiliklar k o 'p uchraydi va u maxsus 
pedagogik yordam siz b arta raf etib b o im a y d i deb xulosa qiladi.
K o'pgina m ualliflarning (R .Y e. Levina (1959), G.A. Kashe (1968), 
M .F. Fom icheva (1981), A.V. Yastrebova (1984), J.T. Raximova (1988), 
L.I. Sovka (1989)) t a ’kidlashicha, m aktabgacha chiqayotgan bolalarning 
20% -30% da tovushlar talaffuzida kam chiliklar kuzatilar ekan.
463

---

Bolalardagi b a ’zi bir tovushlarning nuqsonli talaffuzi quyidagi ketm a-. 
ketlikda kuzatilgan: