|
R
tovushi talaffuzidagi k am ch ilik , sirg'alu vch i
tovushlar, shovqinli tovushlar, til orqa tovushlar,
L
tovushi va kam »
m iqdorda boshqa tovushlar. M ualliflar og‘zaki nutqdagi kam chiliklarning
kelib chiqish sabablarini turlicha talqin qiladilar va b arta raf etish uchun
turli m etodik ko‘rsatm a!ar beradilar.
T o v u sh lar talaffu zid ag i k am ch ilik lar sab ab larin i o ‘rg an a tu rib ,
m ualliflar bolaning m otor sferasida yoki akustik idrokda qiyinchiliklar
b o ‘lishini ko‘rsatadilar (R .M . Boskis, R.Ye. Levena, N.X. Shvachkin,
L.F. Spirova, L.K. Nazarova).
L.F. Spirova (1937) norm al va nutq buzilishiga ega b o ig a n bolalarni
tovush analiz qilish xususiyatlarini taqqoslab tekshirish ishlarini olib
borgan. Tekshirishlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, h atto b itta tovushni
n o to 'g 'ri talaffuz qilish ham tovush analiziga o ‘z ta ’sirini k o ‘rsatar ekan.
L .F.Spirova (1957) norm al talaffuzga ega b o ig a n m aktab gacha
yoshdagi bolalarning tovush analizi qobiliyatini aniqlash uchun so'zdagi
berilgan tovushni topish orqali aniqlash mum kinligini k o ‘rsatdi. Bolalarda
tovush analiz qilish qobiliyatini aniqlashning yanada yengil shakli bu
berilgan tovushni so ‘z tarkibidan topish yoki shu tovushga oid rasm
topishdir. Keyinroq esa berilgan tovushga oid so‘z o'ylab topish, so'zdagi
oxirgi undosh tovushni topish kabi tovush analizini shakllantiruvchi
shakllardan foydalanish m um kin.
L.F. Spirovaning m a ’lum otiga ko'ra fonem atik idrok ham da tovushlar
talaffuzidagi kam chiliklar nam oyon b oiishig a k o 'ra xilm a-xildir. Ba’zi
bir bolalarda tovushlar talaffuzidagi kam chiliklar artikulatsion apparat
tuzilishi va harakatidagi kam chiliklar natijasida kelib chiqadi. B unda
juda ko'p tovushlarni um um an talaffuz eta olmaslik, artikulatsion jihatd an
oson talaffuz etiladigan yoki artikulatsion jih atd an bir-biriga o'xshash
tovushlarga alm ashtirish ham da tovushlarni n o to 'g 'ri talaffuz etish hollari
kuzatiladi.
Ba’zi bolalarda kuzatiladigan tovushlar talaffuzidagi k am chiliklar
artikulatsion apparat harakatidagi qiyinchiliklar bilan b o g iiq b o im a y ,
balki tovushlarni noaniq idrok qilish natijasida kelib chiqadi.
L.F. Spirova fonem atik kam chiliklar sabablarini o 'rg an a turib bola
n u tq in in g talaffu z to m o n i q an c h alik bu zilg an b o i s a , u s o 'z la rd a
tovushlarni analiz qilishga shunchalik qiynaladi. Bu esa o 'q ish va yozish
m alakalarini o'zlashtirishda qiyinchilik tug'diradi degan xulosaga keldi.
Bolalarda tovushlar talaffuzidagi kam chiliklarni tahlil qilish N.A.
Nikashinaning (1959) quyidagi tovush turlari kamchiliklari uchun um um iy
xulosa qilishga sabab bo'ldi:
— tovushning nutqda bo'lmasligi uni talaffuz qila olmaslik, artikulatsiya
va talaffuz jih atd an bir-biriga yaqin tovushlarni alm ashtirish;
— tovushlarni alm ashtirish tovush alohida to 'g 'ri talaffuz qilinadi,
464
lekin so ‘z va gaplarda bir guruhdagi tovushlar bilan alm ashtiriladi;
—
tovushlar nutqda b o 'lad i, lekin artikulatsion jih atd an aniq talaffuz
qilinm aydi.
N .A . N ikashina tovushlar taaffuzida k o ‘p uchraydigan kam chiliklar
deb quyidagi xulosaga keldi:
L, R
tovushlari uchun u larn in g n u tq d a b o im a slig i, sirg‘aluvchi
tovushlar uchun n o to ‘g ‘ri talaffuz, shovqinli tovushlar u chun boshqa
tovushlarga alm ashtirish, portlovchi tovushlar uchun noaniq talaffuz etish
kabilar xosdir.
M a k ta b g a c h a y o shdagi b o la la rd a ta la ffu z k a m c h ilik la ri Y e .F .
Soboiovich (1970) va M .M . Alekseyeva (1971) tom o nid an tahlil etilgan.
N u tq q a q o ‘yilgan tovushlarni m ustaqil nu tq q a kiritish, b a ’zi alohida
tovushlar ustida ishlash ketm a-ketligi, logopedik ishlar m etodikasi va
m azm uni ular tom onidan ishlab chiqilgan.
N u tq id a kamchiligi bor bolalarning fonem atik eshituvini rivojlantirish
sam aradorligini oshirish ishlariga M .Z eem an (1962) e ’tibor berib, to ‘g ‘ri
talaffuz shartlaridan biri bu fonem atik eshitishning yaxshi rivojlanishi
deb hisoblaydi. Shuning uchun ham talaffuzdagi kam chiliklarni b arta raf
etishda birinchi navbatda eshitish idrokini rivojlantirish zarur.
G . M istkovskaya (1969) talaffuz ustidagi ishlar artikulatsion apparat
m otorikasini rivojlantirishga, t o ‘g ‘ri nafas olishga, fonem atik eshitishni
rivojlantirishga, bolalarni savodga o ‘rgatishga tayyorlashga q aratilm og‘i
lozim deb hisoblaydi.
Z.K . Gabashvili gruzin bolalarida A.S. V inokur ukrain bolalarida,
A.I. M ikulskite litva tilida ta ’lim oladigan bolalarda, R.A. Ayozbekova
qozoq, V. Pashalakov turkm an bolalarida, L.I.Sovka moldavon bolalarida,
L .R .M u m in o v a, M .A yupova o ‘zbek bo lalarid a nu tq kam chiliklarini
o ‘rgandilar. U lar o ‘ziarining tadqiqot ishlarida artikulatsion xarakterga
ega b o ig a n talaffuz kam chiliklarini, fonem atik idrok jarayonlarining
rivojlanm aganligidan kelib chiqadigan kam chiliklarni, yozuv va talaffuz
kam chiliklarini tahlil qilib berdilar.
Turli m illat bolalarida nutq buzilishlarini o ‘rganish, korreksion ish
usullarini tanlashda har bir m illatning til xususiyatlirini e ’tiborga olish
zarurligini ko ‘rsatdi.
M. Ayupova (1992) m aktabgacha yoshdagi bolalar nutqining fonetik
h a m d a fo n e m a tik to m o n in i o 'r g a n is h d a to v u s h la r ta la ffu z id a g i
k a m c h ilik la rn i b o la la r o ra sid a keng ta rq a lg a n lig i an iq lad i. U n in g
m a iu m o tig a k o 'ra 270 ta tekshiriluvchi 5 yoshli bolalardan 112 tasida
(41,5% ) tovushlar talaffuzida kam chiliklar borligi belgilandi. Shulardan
"R"tovushi talaffuzidagi kam chiliklar 60,7% ni, shovqinli tovushlar 38,4%,
sirg'aluvchi 32,1% , til orqa 2,5% , ch u q u r til orqa 7,1%, "L" tovush
talaffuzidagi kam chilik 5,4% , tashkil e ta r ekan.
M . A yupova to m o n id a n olib borilgan fonem atik jara y o n larn in g
465
t e k s h i r is h n a t i j a l a r i s h u n i k o ‘r s a td i k i , f o n e m a t ik i d r o k n in g
rivojlanmaganligi tovush tuzilishi bo'y ich a o'xshash b o 'g 'in , so'zlarni
bilishda va ularni aniq ajrata olm aslikda, tovushlarni differensiatsiya
jarayonini tugallanm aganligida, ayniqsa nozik akustik va artikulatsion
belgilari bilan farq qiladigan tovushlarni farqlashda nam oyon b o 'lar ekan.
M aktabgacha yoshdagi bolalarda tovush analizini o'rganish ularda
bu m alakalarni shakllanm aganligini ko'rsatdi.
Y uqorida nom lari keltirilgan barcha mualliflar bolalarda kuzatiladigan
to v u sh lar talaffuzidagi k a m c h ilik la r h am d a fo n e m a tik esh itu v n in g
rivojlanmaganligini maxsus logopedik yordam siz b arta raf etib bo'lm aydi
deb e ’tiro f etadilar.
B und ay nutq b u zilish ig a ega b o 'lg a n b o lalarg a k o 'rsa tila d ig a n
logoped ik y ordam m axsus b o la la r b o g 'c h a la rid a , p o lik lin ik alard a,
u m u m ta’lim m aktablari qoshidagi logopunktlarda am alga oshiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
