M. Y. Ayupova

Yozma nutq buzilishlarining o ‘ziga xosligi va aqli zaif o ‘quvchilarda
ularni m e’yorga keltirish
Aqli za if bolalarda o'qish jarayon ini egallash sekinlik bilan boradi va 
m a ’lum o'ziga xos qiyinchiliklar bilan xarakterlanadi (M .F. G nezdilov,
V .G . Petrova). N orm adagi singari o'qishni egallash jarayonida aqli zaif 
b o la la r o 's h a b o s q ic h la rd a n o 'ta d ila r . L e k in G .Y a .T ro s h in n in g
m a’lum otlariga ko'ra bu bolalar o'qish pog'onalarini normal o'quvchilarga 
qaraganda 3 m arta uzoqroq vaqt ichida egallaydilar. Aqli zaif bolalarda 
o'q ish jaray onining h ar bir bosqichi m a ’lum bir qiyinchiliklari bilan 
xarakterlanadi. Xususan, o'rganilgan h arf aqli za if 1 -sinf o'quvchisi uchun 
barib ir q iyinchiliklar tug'diraveradi. Bu uning fonem atik idrokining 
rivojlanm aganligi, ko'rish analizi va sintezining shakllanm aganligi bilan 
bog'Iiq.
Aqli z a if bo lalar u chun tovushlarni b o 'g 'in holiga keltirish ju d a 
m urakkab m asala bo'lib hisoblanadi. F o n em atik analiz vazifasi aqli zaif 
o 'q u v c h ilar ongida katta qiyinchiliklar bilan shakllanadi, ular uchun 
b o 'g 'in haqidagi um um iylashgan ta s a w u r ham m urakkab hisoblanadi.
So'zlarni o'q ish jarayonida, idrok qilishning differensiyalashmaganligi 
oqibatida aqli z a if bolalar uchun so'zlardagi asosiy "hal qiluvchi" harflar 
yo'q dem ak. Aqli za if bolalarda to v u sh -b o 'g 'in n i sintez qilish qobiliyati 
k o 'p in c h a p ast b o 'la d i, o 'q ilg a n s o 'z n i tu sh u n ish va ta n ib qolish 
sekinlashadi.
M atn va gaplarni o'qish bundan ham k o 'p ro q qiyinchiliklar keltirib 
chiqaradi.
Aqli z a if bolalarda o 'qish jaray o n id a m azm unga tushunib yetish 
qanday rol o'ynaydi, degan savol bo'yich a turli fikrlar mavjud. M asalan,
G.Ya. Troshin, aqli za if bolalarda norm al bolalarga qaraganda so'zlarni 
tahm iniy o'qish ko'proq kuzatiladi, deb e ’tiro f etadi. M .F. G nezdilovning 
fikricha esa aqli z a if bolalarda o'qish jarayonida tushinib yetish ju d a zaif 
nam oyon bo'ladi.
Ikkala m uallif ham norm adagiga nisbatan, o'qish jarayonida yo'l 
qo'yiladigan x ato lar ko'pligini e ’tiro f etadilar.
1
—2 -sinf o'quvchilarining aqli za if o'quvchilari orasida ko'pchilik 
b o la la r, o 'q is h ja ra y o n id a ta k ro rla n a v e ra d ig a n x ato larg a m oyilligi 
kuzatiladi. R.I. Lalayeva, K. A verino-Jakke m a ’lum otlariga ko 'ra, aqli 
zaif 1 -sin f o'quvchilarining 65—70% ida disleksiya aniqlanadi.
Aqli z a if o 'qu vchilardagi disleksiya sim ptom atikasi o 'z in in g turli
445

---

ko'rinishlari bilan,o'qishdagi xatolar turg'unligi bilan xarakterlanadi. Bu'' 
bolalarda o'qishdagi xatolarni quyidagi k o ‘rinishlarda keltirish m um kin: 
1) harflarni o ‘zlashtirm aslik; 2) harflab o ‘qish; 3) so'zning tovush va 
b o ‘g‘in strukturasini buzish; 4) o'qilganni tushunishdagi buzilishlar; 5) 
o'qish jarayonidagi agram atizm lar (gram m atik savodsizlik).
Aqli zaifbolalarda harflarni o'zlashtira olmaslik turli darajada nam oyon 
bo 'lad i: b ir n ech a harflardan 20—25 h arfgacha o 'z la sh tira olm aslik 
aniqlanadi. Keyingi holatda faqatgina unli tovushlarni anglatuvchi (