|
A kustik-gnostik sensor afaziya
Sensor afaziyani birinchi bo'lib
nem is psixiatri Vernike ta ’riflagan.
U n in g k o 'r s a t i s h i c h a , s e n s o r
a f a z iy a c h a p y a r im s h a r n in g
yuqorigi chakka burm asini orqa 3 /
1 qism i z a ra rla n is h i n a tija s id a
yuzaga keladi. Afaziyaning bunday
shaklini boshqalardan farqli joyi,
e s h itib id r o k q i lis h d a n u tq n i
tushunishning buzilishi hisoblanadi.
A faziyaning bu sh ak lid a tu s h u
nishning buzilishi sabablari uzoq
vaqtgacha no an iq b o 'lib kelgan.
1930-yillarga kelib rus psixologlari
tom onid an aniqlanishicha, nutqiy
akustik agnoziya asosida fonem atik eshitishning buzilishi yotar ekan.
Nutqni tushunishdagi kamchiliklar.
S ensor afaziyada, insult yoki
trav m a d an keyingi e rta b o sq ic h d a n u tq n i tu sh u n ish n in g b u tu n la y
yo'qolishi kuzatiladi: begona nutq, qism iarga ajratilm aydigan tovushlar
oqimi singari idrok qilinadi. A trofdagilar nutqini tushunm aslik va aniq
harakat buzilishlarining yo'qligi shunga olib keladiki, bem orlar har doim
ham darrov o 'zlarida m avjud nutq kam chiligini anglab yetm aydilar. U lar
qo 'zg 'alu v ch an , harak atch an , sergap bo'lishlari m um kin. B irm uncha
keyingi bosqichlarida va birm uncha kam ifodalangan kam chiliklarda,
faqat nutqni qism an tushunm aslik, so'zni aniq idrok qilishni farazlar
bilan alm ashtirish kuzatiladi, bunday odam uchun turlicha so 'zlar b ir xil
eshitiladi (m asalan, m arhabo, qahrabo, sabo). Aynan bir so'zni turlicha
idrok qilishlari m um kin, so 'z la r aralashib ketadilar: m osh-tosh, gul-kul,
pul va hokazo.
25-rasm . Sensor va akustik -
mnestik afaziyada miyaning lokal
jarohatlanishi.
1— sensor afaziya; 2 —akustiko-
mnestik afaziya.
Fleksiylar, q o ‘shim chalarning tovush tarkibi bir turliligi va u lar nutq
oqim ida h ar xil o ‘zakli so‘zlarning tovush tarkibiga qaraganda b irm u nch a
tez-tez qaytalanishi sababli, sensor afaziyada so'zning o ‘zak qism i, ya’ni
so'zning leksik-sem antik qism i qiyinchilik bilan o'zlashtiriladi, buning
natijasida p red m etn in g o 'z a ro m unosabati buziladi (m asalan, o lch a-
toshcha-kulcha). Biroq, so 'zn in g kategorial m unosabati qabul qilishi
m um kin, m asalan, bem orlar "qo'ng'iroq cha" so'zini eshitib, "bu kichkina
bir narsa, lekin nim aligini bilm aym an" deyishi m um kin.
A yrim hollarda, m iyaning ikkala chak ka b o'lag i (o 'n g va chap)
zararlanganda, m urakkab akustik-gnostik afaziyaning ko'rinishi akustik
agnoziya bilan uyg'unlashib yuzaga keladi, nafaqat fonem atik eshituv
buziladi, balki ovoz tem bri, nutq ohangini eshitib farqlash ham buziladi,
nutqsiz tovushlar farqlanmaydi: qo'ng'iroqlar, gudoklar, qog'oz shitirlashi,
quyilayotgan suv ovozi va shu kabilar.
Ekspressiv
nutq
buzilishi. A kustik-gnostik sensor afaziyada fonem atik
eshituvning buzilishi, eshitiluvchi n u tqning tu rg 'u n idrok qilinmasligi
sababli o 'z nutqi ustidan eshituv nazorati buziladi. Buning natijasida
nutqda ko 'pgina literal va verbal parafaziyalar kelib chiqadi. Insult yoki
trav m ad an so 'n g erta bosq ich lard a b e m o r nutqi atro fd ag ilar u ch u n
butunlay tushunarsiz bo'lishi m um kin , chunki u tasodifiy tovushlar,
b o 'g 'in la r va so 'z birik m alari to 'p la m id a n tu zilg an va shu tufayli
"jargonafaziya" yoki "nutqiy b o 'tq a" nom ini olgan. C h uno nch i, b em o r
M. "Boshingiz og'riyaptim i?" degan savolga "Bir, biz buni va bu k o 'p
yillar, besh yil ilgari va yana oxirgi yillar b o 'ld i. Juda og'riq bu bosh shu
qoldi", deb javob bergan.
F o n e m a tik e sh itu v n in g b u z ilish i tu fa y li, ik k ila m c h i, s o 'z la rn i
takrorlash buziladi; k o 'pincha, boshlanishida so 'z m ustahkam dir, doim o
to 'g 'ri takrorlanadi, biroq uni diqqat bilan tinglaganda va navbatdagi
takrorlanishga urinilganda, odam nafaqat so'zning tovush kom ponentlarini
y o'qo tadi, balki uning ritm ik-m elodik negizini ham yo'qotadi.
Jargonafaziya davri 1,5—2 oy davom etadi va asta-sekin ch u q u r
agram m atizm li logorreyaga (sernutqlilik) o 'tadi. N utq tiklanishining o 'rta
bosqichida literal parafaziyalar kam kuzatiladi, biroq verbal parafaziyalar
k o 'p uchraydi.
E.S. Beyn (1964) va I.T. V lasenkolar (1972) verbal parafaziyaning
h ar xil turlarini ko'rsatdiiar. B ularning kelib chiqishi so'zn ing o'xshash
akustik-fonem atik strukturasi singari ularning sem antik tuzilishi bilan
ham bog'Iiq. So'zning m a’lum aham iyatini tanlash kontekstga asoslanadi.
M a ’no jih atd an yaqin so 'zlar kuchli, botir, m ard, q o'rq m as va hokazolar
m atnd an kelib chiqqan holda o 'zin in g aniq tanlanishini talab qiladi.
N o to 'g 'ri aloqalar m exanizm ining buzilishi, m atndagi berilgan hikoyaga
m os keluvchi bir so'z o'rniga ikkinchisining alm ashtirilishiga olib keladi.
M asalan, "jom adon" so'zi o'rn iga, chuqurlashuv va saqlash kabi um um iy
247
belgilarga ega boshqa predm etlarga asoslangan holda "shkaf' yoki "q ud uq "\
so‘zlarini ishlatadilar. Y ana bir nechta misollar keltiramiz: "Bo‘ri ovchilarni
ko‘rib qoldi va sipogina ("sekingina" o ‘rniga) butalar orasiga berkindi".
$
"Bolakay (buzoqcha) sigir atrofida o'yn oq lab , podachiga b o ‘ysunm as
edi". Akustiko-gnostik afaziyada, fikrni ifodalash uchun lug‘at vositalarini
tanlashdagi nuqsonlar, saqlangan ritm ik-m elodik va hikoyaning ohangi
asosida nam oyon bo'ladi.
Sensor akustik-gnostik afaziyada, belgilangan funksiyani tekshirishda
to ‘g ‘ri nom lashlar bilan bir qatorda, so ‘z m a ’nosini tushuntirish yoki uni
iborali m atn orqali topishga urinishlar kuzatiladi. M asalan, "olma" so'zini
nom lashda: "N im a desam ekan. . . m en yaxshi bilam an, bu nok, y o ‘q,
nok em as, apelsin, apelsin................... apelsin em as, nordongina olm a. .
. . o ‘rm onda o ‘sadi va bog‘da ham o ‘sadi" kabilar talaffuz etiladi.
Tiklanishning so ‘nggi bosqichda birinchi o ‘ringa sensor afaziya uchun
o'ziga xos bo'lgan agram m atizm chiqadi. Bu gap b o ‘laklari o ‘rtasidagi
muvofiqlikning yo'qligi, hikoyaning tugallanm aganligi, so ‘zlarni tushirib
qoldirishda, otlarni shaxsiy olm oshlar bilan alm ashtirishda o 'z aksini
ko'rsatadi. Sensor afaziyada ko'm akchi va ot fleksiyl Iarini qo'llash kam
buziladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
