M. Y. Ayupova

m -p-b, n -d-t-l, i s , o-u
va 
boshqalar. Bu tovu shlar talaffuzida artik ulatsio n organlar tu tash ish i 
darajasini kinestetik baholashning buzilishi bilan tushuntiriladi.
B irm uncha so'nggi bosqichlarda bem o rlar "tol" so'zin i "dol", "lol" 
singari talaffuz qiladilar, y a’ni bir fonem atik paradigm a boshqasi bilan 
alm ashtiriladi.
Afferent m o to r afaziya uchun murakkab b o ‘g ‘inlar tuzilishini tahlil 
qilishdagi qiyinchiliklar xarakterlidir. B em orlar yopiq b o ‘g ‘inni ikkita 
o chiq b o ‘g ‘inga b o ‘ladilar, b o ‘g ‘inda k etm a-k et kelgan u n do shlarni 
b o la d ila r, undosh tovushlarni tushirib qoldiradilar. Shu sababli "maktab" 
" q u lf, "stol" so‘zlari "m a-k'-t’-ab", "q'-u-l’-f" , "s’-to -Г" kabi jaranglaydi 
va h.k.
254

---

N u tq talaffuz to m onining tiklanishiga qarab, nutqiy bayon qilishning 
sintagm atik to m o n i saqlanganligi aniqlanadi. A yrim ho llarda, yengil 
artikulatsion tovushlar qolishi m um kin, b ular ayrim hollarda dizartriyani 
(artikulatsion ap parat apraksiyasi oqibati sifatidagi psevdodizartriya), 
boshqa hollarda, ohang o ‘zgarishida ifodalanm aydigan, balki so'zlarni 
talaffuz qilishdagi su n ’iylik va sekinlashganlikda, jaranglilarning so ‘nishi 
va kam uchraydigan literal parafaziyalarda, yum shoq u nd oshlarn in g 
y o ‘qolishida ifodalanuvchi yengil xorijiy aksentni eslatadi.
Tushunishning buzilishi. 
Afferent afaziyada travm a yoki insultdan 
so ‘ng ilk bosqichda nutqni tushunishning q o ‘pol buzilishi kuzatilishi 
m um kin. T ushunish jarayonida kinestetik nazorat m uhim rol o'ynaydi.
A fferent m o to r afaziyali b em o rla rd a, n u tq n i m a ’lum m iq d o rd a 
tushunm aslik davri uzoq davom etm aydi (insultdan so ‘ng bir kundan bir 
n echa kungacha), so ‘ng ularda vaziyatli so'zlashuv nutqini tushunish 
tezd a tik la n ad i, shuningdek, alohida so ‘zlar aham iyatini tush u n ish , 
m urakkab b o 'lm agan ko'rsatm alarni bajarish im koniyati ham tiklanadi.
B em orlarda tushunishning buzilishi o'ziga xos xususiyatlari uzoq vaqt 
kuzatiladi. U la r ikkilamchi fonem atik eshituv buzilishida kuzatiladi. Af­
ferent m o to r afaziyada, o 'rn i va artikulatsion usuli b o 'y ich a um um iy 
belgilarga ega to v u sh lar b o r b o 'lg an so 'z la rn i eshitib, tan ib o lishda 
qiyinchiliklar tug'iladi (lab-lab: b -m -p , til oldi: d -l-t-n ; so n o r oraliq: n- 
x-sh, va h.k.).
F o n e m a tik tah liln in g bunday qiyinchiliklari, so 'zlash u v n u tq id a 
so'zlarning fonem atik farqining ko'pligi bilan yaxlit kom pensatsiyalanadi 
va ularni tushunishga im kon beradi, am m o bem orlar yozuvida o 'z aksini 
topadi. S o'zni tushunishning buzilishi shu holda yom onlashadiki, agar 
bem o r uni gapirishga urinib ko'rsa, ya’ni birlam chi buzilgan kinestetik 
nazoratni "uyg'otib yuborsa" tushunish yom onlashadi.
A fferent m o to r afaziyada, nutqni eshitib n o to 'g 'ri idrok qilishga 
olib keluvchi artikulyator buzilishlar bilan bir qatorda, turli xil m urakkab 
fa z o v iy m u n o s a b a tla r n i y e tk a z u v c h i, tiln in g lek sik v o s ita la rin i 
tushunishdagi qiyinchiliklar ham kuzatiladi.
T ushunishda m a’lum birqiyinchiliklam i ko'proq qo'shim chalari bilan 
fe’llar keltirib chiqaradi. Bular m akon belgisidan tashqari, k o 'p m a’noliligi 
bilan farq qiladi. K o 'c h m a kelishiklarda qo'llanuvchi shaxsiy olm oshlar 
aham iyatini tushunish alohida qiyinchilik tug'diradi. Bu ularda predm et 
nisbatining yo'qligi, turli xil fazoviy yo'nalganlikning mavjudligi, fonem atik 
o'zgarishlarning ko'pligi bilan tushuntiriladi.
Q oid ag a b in o a n , afferen t m o to r afaziy ad a k o n stru k tiv -faz o v iy
apraksiya kuzatiladi, ikkinchi variantida esa, fazoviy dezo rientatsiy a 
kuzatiladi. Keyingisi, bem orlar to m o n id a n nutqni yom on tushu nish
haqidagi tasaw urlarni chuqurlashtiradi: masalan, bem orlar kitob javonidan 
kitob, albom va boshqa predm etni tanlashda ju d a qiynaladilar.
255

---

Afferent m otor afaziyada tushunishning buzilishi m urakkablik va ko‘p 
turlilik xususiyati, kundalik nutqda vaziyatlarning ko'pligi, aniqligi bilan 
kom pensatsiyalanadi va ularda nutqni tushunishning nisbatan saqlanganlik 
ko'rinishini yaratadi.
0 ‘qish