M. Y. Ayupova

vikariat
va to rrnozlanishdan ch iq arish y o ‘llaridan tu b d a n farqlanadi. Yangi 
reabilitatsion yo‘lning paydo b o ‘lishi nazariy va metodologik qarashlaming 
qayta ko‘rib chiqilishi natijasidir.
Zam onaviy psixologiya fani O P F larning quyidagi xususiyatlarini 
ajratib k o ‘rsatadi: birinchidan, inson psixik funksiyalari tarixiy taraqqiyot 
natijasi bo'lib, ularning kelib chiqishi ijtimoiy tabiatga ega; ikkinchidan, 
inson psixik funksiyalari hayot davom ida ijtim oiy tajribani o'zlashtirish 
jarayonida shakllanadi: uchinchidan, psixik jarayonlarning rivojlanishi 
bir qancha bosqichlam i bosib o'tg ach, ular m urakkab psixik jarayonlarga 
a y lan a d i; to 'r tin c h id a n , b a rc h a m u rak k a b psixik fu n k siy a la rn in g
shakllanishi va rivojlanishida nutq yetakchi rolni o'ynaydi.
Shunday qilib, psixik funksiyalarga kelib chiqim iga k o 'ra ijtim oiy- 
tarixiy, tuzilishi jihatidan bevosita kechishiga ko 'ra ixtiyoriy tuzilm a bo'lib 
hisoblanadi. Barcha O P F lar faoliyatida nutq ju d a m uhim aham iyatga 
ega bo'lib, aynan uning hisobiga psixik funksiyalar anglangan va ixtiyoriy 
boshqariluvchi bo'lib boradi.
O P F lar haqidagi yangi tasaw u rlar ularning lokallashuvi to'g'risidagi 
yangi ta ’limotni paydo bo'lishi uchun asos bo'ldi. Bu ta ’limotga ko'ra:
1) O P F birgalikda faoliyat ko'rsatuvchi, am m o funksional jihatdan yuksak 
differensiallangan miya zonalari tom onidan am alga oshiriladi; 2) har bir 
O P F ning ro'yobga chiqarilishi ularning psixologik strukturasini realizatsiya 
qiluvchi miya zonalari tom onidan am alga oshiriladi.
M azkur nazariy qarashlar asosida neyropsixologiya O P F buzilishining 
bir qancha qonunlarini tushuntirib berdi, ham da ularni tiklash yo'llari 
va im koniyatlarini ko'rsatdi.
Neyropsixologiyaning ko'rsatishicha; 1) miya organik jarohatlangan 
O P F larning dezorganizatsiya yuz beradi, ya’ni tuzilishi, o 'zaro aloqalar 
buziladi; 2) u yoki bu fiziologik om ilning (kinestetik, akustik som ato- 
fazoviy, fazoviy va h.k. ) ishdan ch iq ish i fu nksiyaning psixologik 
strukturasidan u yoki bu bo'yog'ning tushib qolishga olib keladi.
Angliyalik nevrolog X. D jeksonning bu g'oyasi A.R. Luriyaning 
tadqiqotlarida o 'z isbotini topdi va yanada rivojlantirildi; 3) u yoki bu 
om ilning tushib qolishi butun funksiyaning tizim i buzilishiga olib keladi; 
4) miyaning m uayyan sohasi zararlanganda bir em as, bir necha psixik 
funksiya ishi buzilishi mumkin; 5) miyaning bir necha sohasi zararlanganda 
aynan bir funksiyaning ishi buzilishi m um kin; 6) miya jaro h atin in g
o'c h o g 'in i lokallashtirish funksiyaning lokallashtirishi bilan aynan mos 
kelmaydi.
264

---

S h u n d a y q ilib , re a b ilita ts iy a t a ’lim n in g n a z a riy asosi b o ‘lib 
psixologiyadagi O P F haqidagi t o ‘plangan zam on aviy q arashlar xizm at 
q iladi. U sh b u n az ariy asosga ta y a n ib rus p six o lo g lari, fizio log lar, 
nevrologlar, logopedlar bilan birlikda O P F larni tiklashning yangi yo'lini
— reab ilitatsio n t a ’lim orqali funksional tizim la rn i qay tad an k o ‘rish 
y o ‘lini ishlab chiqdilar. A m aliyotda bu y o ‘l quyidagi ikki y o ‘nalishga 
ega:
1. 
Birinchi yo ‘nalish m uayyan funksiyaning shakllanishi davrida 
y o ‘qolib ketm agan, balki yetakchi afferentatsiyaga o ‘rin b o ‘shatib, o ‘zi 
"zaxiraga" o ‘tg a n affere n tatsiy a larn i ish latish g a aso slan a d i. B un da 
reabilitatsion t a ’lim shunday tashkil etiladiki, deffekt asosida yotgan, 
fu n k sio n a l tiz im n in g b u zilg an a ffere n tatsiy a si "zaxira"dagisi b ilan
alm ashtiriladi. M asalan, kinestetik b o ‘g ‘ini zararlangan og‘zaki nutq va 
o ‘qishning tiklashda saqlanib qolgan (zaxiradagi) tovushlarning okustik 
analiz ishga tushiriladi. Bu m etod qo‘llanilganda kasal bir vaqtning o'zid a 
m atnni eshitadi va uning grafik tasvirini (suratini) k o ‘radi. O ptik va 
akustik afferentatsiyaning bunday birgalikda ishga tushirilishi og‘zaki nutq 
va o'qish funksiyalarini tiklash im konini beradi.
2. 
Ikkinchi yo‘nalish o ‘z ichiga yangi b o ‘g ‘inlar (afferentatsiyalar)ning 
ishini olgan yangi funksional tizim larni yaratishga asoslanadi. Yangi 
b o ‘g ‘in la r ishga tu sh irish z a ra rla n g a n fu n k siy a n i g o ‘yo q a y ta d a n
konstruksiyalaydi. M asalan, o ‘qish funksiyasi bu m etodda quyidagicha 
tiklanadi: 1) b o ‘rtib chiqqan harflar ustidan barm oq yurg‘aziladi; 2) h arf 
barm oq bilan havoda chiziladi; 3) bir vaqtning o ‘zida tovush eshittiriladi, 
uning grafik shakli k o ‘rsatiladi va gapirishga undaladi. Albatta, bunday 
m etodning q o ‘llanishi, avvalo, deffekt tabiati, m exanizm i va strukturasini 
hisobga olib t a ’lim vazifalarini aniq belgilab olishni taqozo etadi. Bu 
vazifalar quyidagilardan iborat:
a) kasalni deffekt bilan birga yashashga o 'rg atish em as, nutqni psixik 
funksiya sifatida tiklash;
b) nutqning alohida sensom otor operatsiyalarini em as, nutqiy muloqot 
faoliyatini tiklash;
d) avvalo, nutqning alohida tom onlarini em as, b u tu n kom m unikativ 
funksiyasini tiklash;
e) kasalni norm al ijtimoiy m uhitga qaytarish.
U shbu vazifalar afaziya bilan kasallangan kasallarning shaxsiy va 
ijtimoiy reabilitatsiyada keng amaliy effektga sam araga erishishi maqsadiga 
qaratilgan.