M. Y. Ayupova

Verbal kommunikatsiyani tiklashda noverbal metodlardan foydalanish
M uloq otning noverbal tom onlarini tiklash masalasi bevosita nutqni 
tiklashning'noverbal m etodlari masalasi bilan cham barchas bog'Iiq.
A m aliyotda hozirgacha piktogram m a m etodi shunday m etodlardan 
biri sifatid a q o 'lla n ib kelinm okda. U shbu m eto d ekspressiv n u tq n i 
to rm o z la n is h d a n ch iq arish g a y o rd a m b e ra d i. Bu xildagi m e to d la r 
samaradorligi kom m unikatsiya jarayoniga asta-sekin o ‘ng yarim sharlarning 
kirishishi bilan bog'Iiq. Kasalning bir vaqt o ‘zida ham verbal ju m la, ham
uning m oddiy ekvivalenti bilan ishlashi tufayli chap va o ‘ng yarim sharlar 
faoliyatining o ‘zaro t a ’sirlashishiga olib keladi. Bu esa nutqning verbal 
va noverbal tom onlarini tiklashga yordam beradi.
N overbal va verbal kom m unikatsiyani tiklashning shartli noverbal 
m etodlariga, shuningdek, intonatsion m etod, chizish m etodi, ashula aytish 
m etodi, m im ika va im o-ishorali nutq kabilar ham kiradi.
K ontekstga kiritish m etodi. 
Kasal diqqatini konsentratsiyalash, uni 
ishchi holatga kiritish, m aterialni idrok etishga tayyorlash m aqsadida 
k o n tek st m etodi keng q o ‘llanadi. K o n tek st b o ‘lg‘usi vazifa q an d ay
b o ‘lishini kasallarga aniq axborot berish orqali m a ’lum qilishni anglatadi. 
Bu m etod bir q ato r usullar yordam ida ro ‘yobga chiqariladi.
K o ‘rsatm a-sam arali t a ’lim ning asosiy sh artlarid an biridir. B unda 
logoped verbal yoki verbal-noverbal yo 'llar bilan kasalga faoliyatni qanday 
tashkillashtirish va amalga oshirish lozimligi xususida instruksiyalar beradi.
O g'zaki hikoyada logoped sujetli rasm ga suyanib, kasal uchun tanish 
b o 'lg an m avzuda biror voqeani hikoya qilib beradi.
Kasal logoped aytib bergan hikoyani savol-javob tarzidagi dialog 
ko 'rin ish id a aytib berishi lozim bo'ladi.
Kasal logoped gapirib bergan hikoyani aks ettiruvchi sujetli rasm ni 
(3—4 ram ichidan) tanlab oladi.
U sullarning qo'llanishi quyidagicha am alga oshadi: a) kasalga hozir 
u bilan suhbat o'tkazilishi va u diqqat bilan tinglashi zarurligi aytiladi; b) 
suhbat mavzusi va uning qisqacha m azm uni aytib beriladi; d) kasalga 
sujetli rasm berilib, logoped hikoyani aytib berayotgan paytda rasm ga 
qarab turishi iltim os qilinadi; e) logoped hikoyani aytib beradi; f) kasal 
logoped o 'z hikoyasida intonatsion ajratib ko'rsatgan lavhalarni rasm dan 
topishi lozim bo'ladi; g) kasalning o 'zi savol-javobli dialog yordam ida 
hikoyani aytib berishi talab qilinadi.
K asallar faolligini stim ullashtirish m etodi. K asallarni faollashtirish
269

---

m etodlaridan biri, ularning mustaqil faoliyatini tashkil etish m etodidm
U shbu m etodni guruhiy ishlashda anchagina m uvaffaqiyatli q o 'lla s h
m um kin. A m m o individual ishlashda ham u nd an foydalanish m um kin. 
Bu necha xil usullar yordam ida am alga oshiriladi:
1. D ars tem pining sekinlashtirilishi.
2. M uam m oli vaziyatlarni yaratish.
3. K a sa lla rn i s u h b a tla rn in g m a v z u la rin i m u s ta q il ta n la s h g a
stim ullashtirish.
4. Kasal bilan maxsus yo'nalishga ega b o 'lm ag an um um iy suhbatlar 
o'tkazish.
5. Kasal bilan dars va m ashg'ulotlardan tashqari vaqtda suhbatlashish. 
U shbu m e to d la r kasallarning faol nutqiy va in telle k tu al faoliyatni 
rivojlanishi, diqqatining konsentratsiyalashishi, nutqining verbal ham da 
noverbal tom onlari yaxshilanishiga yordam beradi.