M. Y. Ayupova

Ekspressiv nutq buzilishi
Aloqa bog'lash funksiyasining buzilish darajasiga k o 'ra, d inam ik 
afaziyaning bir nechta ko'rinishlari mavjud: ekspressiv nutqning butunlay 
yo'qligidan, nutqiy aloqa buzilishining ayrim darajasigacha.
D inam ik afaziya negizida bayon qilishning ichki dasturlashining 
buzilishi yotadi. Bu alohida iboralarni tuzishda, uni rejalashtirishdagi 
q iy in c h ilik la rd a o 'z aksini k o 'rsa ta d i. B e m o rla r n u tq n in g do im iy
stimulyatsiyasiga m uhtoj bo'ladilar. U larning nutqi sintaktik tuzilishning 
soddaligi, nutqiy andozalarning mavjudligi va b un da agram m atizm larning 
kuzatilmasligi bilan farq qiladi.
Mufassal, to 'la spontan bayon qilishning buzilishi, dinam ik afaziyada 
m arkaziy qism hisoblanadi. Sujetli rasm b o 'y ich a hikoya qilishda, o 'zaro
bog'lanm agan alohida fragm entlar talaffuz qilinadi, asosiy m a’no qismlari 
ajratilm aydi: "M ana. . . cholda tovuq bor. . . va tilla tuxum lar. . . va chol 
uni o'ldirib qo'ydi. . . mana!" (A.R. Luriya, 1975).
D inam ik afaziyada predm etlarni nom lashda va ayniqsa, yaqin, tanish 
kishilar ismi yoki familiyasini, shahar, ko'cha va h.k. lar nom larini eslashda 
psevdoam nestik qiyinchiliklar kuzatilishi m um kin.
A kustiko-m nestik va sem antik afaziyali bem orlardan farqli ravishda 
bu bem orlar predm et funksiyasini frazeologik t a ’riflashga tayanm aydilar, 
so'znin g birinchi b o 'g 'in in i aytib yuborish, n u tqn in g inert kechishini 
chegaralovchi turtki bo'ladi. Nutqiy jarayonlar kechishining inertligi tufayli 
teskari sanashda m a ’lum bir qiyinchiliklar yuzaga keladi.
C hap peshana qism ining birm uncha yaxlit zararlanishida, m urakkab 
m otivlar, m azm unlar va xulq-atvor dasturi sam arasi ch uq ur buziladi (A. 
R. Luriya, 1969, 1975). Atrofdagilar qiziqtirm aydi, hech qanday iltim oslar
260

---

q ilin m ay d i, savollar b erilm aydi. S p o n ta n n u tq b u tu n la y y o 'q o lish i 
m um kin. Dialogik nutq q o 'p o l buziladi va savollarni exolalik takrorlash 
bilan xarakterlanadi.
Birm uncha yengil hollarda, suhbatdosh savolining bir qismi exolalik 
o'zlash tirib olinadi, b u n d a unga n o to 'g 'r i g ram m atik shakl beriladi. 
Masalan, "Siz bugun nonushta qildingizmi?" savoliga "Biz bugun nonushta 
qildik" degan javob olinadi. N u tq d a k o 'p gina perservatsiyalar kuzatiladi. 
M asalan, bem orga yordam sifatida aytilgan "rangli" so'zi bilan, unga 
ko'rsatilgan "qalam" ni nom laydi, so 'n g b em o r o'ziga ko'rsatilgan boshqa 
predm etlarni nom lashni quyidagicha davom ettiradi: "hushbo'y qalamlar", 
"choyqalam lar" ("gullar", "qoshiqlar" so'zi o'rniga).
N utqni tushunishning buzilishi. M o to r oldi tizim ning zararlanishida 
nafaqat nutqdagi asosiy fikrni ochib berish 
jarayoni, balki m atn m azm unini tushunish 
u ch u n m u h im b o 'lg a n n u tq iy tiz im n i 
qisqartirish ham buziladi.
D inam ik afaziyaning yengil darajasida, 
e le m e n ta r vaziyatli n u tq n i tu sh u n ish , 
a y n iq s a , u b ir m u n c h a s e k in la s h g a n
tem p d a, k o 'rsa tm a la r orasida pauzalari 
b ilan "taq d im etilsa" saq lan g an h o ld a
q o la d i. B iro q , b o rila y o tg a n v a z ifa la r 
te z la sh g a n d a (p re d m e tli ra sm la r, yuz 
qism larini ko'rsatishda), perservatsiyalar, 
p r e d m e t n i
te z
to p i b
b e r is h d a g i
qiyinchiliklar kuzatilishi m u m k in , so 'z
m a ’nosining psevdobuzilganligi yuzaga 
keladi.
Yaqqol ifodalangan dinam ik afaziyada efferent m otor afaziyadagi 
singari n u tq sezgisi b u zilg an lig i a n iq la n a d i. M u rak k ab ib o ra la rn i 
tushunishda, ayniqsa, o'zining tushunarliligi uchun gap elementlari o'rnini 
alm ashtirishni talab etuvchi iboralarni tushunishd a qiyinchiliklar yuzaga 
keladi.
M urakkab bayon qilishlami tushunishdagi qiyinchiliklar, bem orlarning 
y etarli faol em asligi, a lo h id a e le m e n tla r ah a m iy a tig a to 'la diqqat 
qaratm asligi, tilning gram m atik vositalarini tushunishning buzilishi bilan 
bog'Iiq.
D inam ik afaziyada o'qish va yozuv buzilm aydi, bayon qilish rejasini 
tiklash vazifasiga xizm at qiladi.
D inam ik afaziyada ekspressiv nutqning, hatto q o 'p ol buzilishida ham
elem entar hisob buzilmaydi. Biroq, afaziyaning bu shaklida amalga oshishi 
uchun harakat rejasini tuzishni talab etuvchi arifm etik masalalarni yechish 
keskin buziladi (A.R. Luriya, L.S. Svetkova, 1966).