M. Y. Ayupova

\
s
Afaziya — nutqning to ‘liq yoki qism an yo'qolishi, u odatda, bosh 
miyaning lokal jarohatlanishi natijasida yuzaga keladi.
A faziyani k eltirib ch iq aru v ch i sab ablarga q u y id ag ilarn i kiritish
m um kin: miyada qon aylanishining buzilishi (ishem iya, gem orragiyalar), 
b o sh m iya ja ro h a tla ri, o 's m a la r h a m d a bosh m iy an in g in fek sio n
kasalliklari. Q on to m ir tizim idagi buzilishlari, kasalliklari sababli afaziya 
k o'proq kattalarda yuz beradi. Q on to m ir tizim idagi bosh m iya qon 
tom irlarining yorilishi natijasida yuz beruvchi anevrizm , trom boem boliya, 
revm atizm natijasida paydo b o 'lad ig an yurak paroklari, m iya-qobiq 
jarohatlari o'sm irlar va yoshlarda ham kuzatiladi.
Miyadagi qon aylanishining buzilishini uchdan bir qism ida afaziya 
yuzaga keladi, k o 'p in ch a m o to r afaziya kuzatiladi (Ye.V. Shm idt, T.A. 
M akinskiy, 1979; E.S. Beyn, 1964). Bolalarda afaziya kam uchraydi, 
ularda afaziya m iya-qobiq jaro h atlari, m iyadagi o 'sm a la r yoki m iya 
infeksion kasalliklari oqibatida yuzaga keladi.
Afaziya — bu m iyajarohatlarining og'ir asoratlaridan biri bo'lib, bunda 
nutq faoliyatining barcha turlari sistemali buzilgan bo'ladi. Afaziyada 
nutq buzilishlarining m urakkabligi, buzilgan joyning lokalizatsiyasiga 
(m asalan, bosh m iyaning p o 'stlo q osti b o'lim larig a qon quyilishida, 
ja ro h a tla n is h o 'c h o g 'in in g jo y la sh u v ig a q arab n u tq n in g s p o n ta n
tiklanishiga um id bog'lash m um kin), jarohat o 'ch o g 'in in g o'lcham iga, 
chapaqaylikda nutqiy faoliyat elem entlarini funksional saqlanib qolgan 
xususiyatlariga bog'Iiq. K asalning nutqiy nuqsonga bo'lgan reaksiyasi 
ham bu borada m a ’lum darajada aham iyatlidir.
H ar qanday afaziya turining asosida u yoki bu neyrofiziologik va 
neyropsixologik birlam chi buzilishlar yotadi (m asalan, praksisning dinam ik 
yoki konstruktiv buzilishlari, fonem atik eshituvning buzilishi, artikulatsion 
apparat apraksiyalari va h.k. ). Bu buzilishlar nutqni tushunish, yozuv, 
o'qish, hisobdagi o'ziga xos sistemali kam chiliklarning paydo bo'lishiga 
olib keladi. Afaziyada nutq faoliyatining barcha turlari turli darajada 
sistemali buzilgan b o'ladi (og'zaki nutq, nutq xotirasi, fonem atik eshituv, 
nutqni tushunish, yozm a nutq, o'qish, hisob va h.k. ). Shu tufayli nutqiy 
b u z il i s h n in g m o h i y a t in i t u s h u n i s h u c h u n n e y r o f i z i o l o g iy a , 
neyropsixologiya va neyrolingvistika sohalaridagi bilim lar m uhim aham iyat 
kasb etadi.
1961-yil fransuz shifokori G . B roka afaziya bilan k asallan gan
bem orning chap o 'rta miya arteriyasi, ham da peshananing uchinchi burm a 
egati orqa sohalarining zararlanishini aniqladi. G. Broka ushbu jarayonni 
o'rganib, og'zaki nutqning markazi miyaning peshana qism ida joylashgan 
degan xulosaga keldi. 1974-yil Vernike, bosh miyasining chap chakka 
qismi jarohatlangan 10 ta bem orni o'rganish asosida nutqni tushunish,
236

---

ekspressiv nutq, o 'qish va yozuv buzilishlarining aniqladi, h am d a o ‘z 
xulosalarida bunday n u tq buzilishlarini o'zig a xosligini bayon etdi.
B roka va V ern ik en in g k ashfiyotlari ikki y o 'n a lish o lim larin in g , 
"lokalizatsionistlar" va "antilokalizatsionistlar" o'rtasidagi bah slarnin g 
boshlanib ketishiga olib keldi. Bu bahslar 50-yil m obaynida davom etdi. 
H aqiqatan ham , m urakkab psixik funksiyalar va m iyaning m uayyan 
sohalari o'rtasidagi aloqadorlikning m avjudligini Lixtgeym (1855) va 
L ib m an (1905) la r k o 'r s a tib b erish d i. U la r a n c h a ilg 'o r fik rlarn i 
bildirsalarda, lokalizatsistlar o 'rta sid a to r lokalizatsion qarashlarga ega 
bo'lgan kishilar ham bor edi. C hu n o n ch i, Kleyst faqat yaxlit funksiyalarni
— hisob, yozuv, o'q ish n i lokalizatsiyalam adi, balki m iyaning alohida 
sohalarida "shaxsiy va um um iy M E N ni", "Vatanga m uhabbat" va shu 
k a b ila r n i h a m l o k a liz a ts iy a la d i. S h u b h a s iz , K le y st va b o s h q a
"lo k alizatsio n istlarn in g d astlab k i ishlari "an tilo k a liza tsio n istlarn in g " 
jo 'sh q in chiqishlariga sabab b o 'ld i. Bir q a to r "antilokalizatsionistlar" 
maqsadga m uvofiq bunga e ’tiroz bildirdilar. Biroq, o 'z navbatida ular 
orasida ortodaksal qarashlar h am mavjud edi. M asalan, P. M ari afaziyali 
bem orlarni ruhiy kasallar deb hisoblagan. Yirik afaziolog G o ldshteyn 
m urakkab funksiyalar buzilishini p o 'stlo q n in g alohida sohalari bilan 
bog'lash kerak em as va odam miyasi yagona bir butunlikda ishlaydi deb 
hisoblaydi. Intellektual faoliyat o'zgarishlari bilan kechuvchi bosh miya 
kasalliklarida m urakkab psixik funksiyalar buzilishini ch u qur "instinktlar" 
jarohati bilan, "m avhum ko'rsatm alar" va "toifalar" bilan bog'laydi.
M urakkab psixik funksiyalarni tu sh u n ish g a D jekson to m o n id a n
alohida hissa qo'shilgan. U 1863-yildayoq h ar bir funksiya m urakkab 
"vertikal tuzilishga egaligini ko'rsatdi va "sim ptom ni lokalizatsiyalash 
m um kin, biroq funksiyani lokalizatsiyalab bo'lm aydi, chunki u past 
qism dan oliyga chiqqan m urakkab ierarxik tuzilishga ega" deb t a ’kidladi.
Oliy psixik funksiyalar buzilishining doim iy ko'rinishlari yuzasidan 
maxsus tad qiqotlaro'tkazildi, masalan, apraksiyaning turli xil ko'rinishlari, 
shu jum ladan artikulatsion apparat apraksiyasi (L ibm ann); agram m atizm
(A. Pik); nutqiy faoliyatning m urakkab shakllarini buzilishi (m urakkab 
m a n t i q iy - g r a m m a t ik ib o r a l a r n i tu s h u n i s h ) . S e m a n tik a f a z iy a
ko'rinishlariga X. Xed m ehnati bag'ishlanadi.
Rossiyada oliy psixik funksiyalarning lokalizatsiyasi m uam m osini 
o'rganishga l.M . Sechenovning "Bosh miya reflekslari" m onografiyasi 
sabab bo'ldi. Bu esa o 'z navbatida V. M. Tarkovskiy, N .D . Rodosskiy, 
S .I. D avidenkova, M .l. A stv atsatu ro v a, M .B. Krol va b o sh q a rus 
olim larining ilmiy izlanishlariga katta ta ’sir ko'rsatdi.
Afaziyaning turlicha tasniflari mavjud: V ernike-Lixtgeym ning klassik, 
nevrologik tasnifi, X. X ed, V.K. Orfinskaya va boshqalarning lingvistik 
tasnifi, bularning barchasi n u tq haqidagi ta ’lim otning u yoki bu tarixiy 
davrda rivojlanishi u c h u n xarakterli b o 'lg an nevrologik, psixologik,
237

---

fiziologik va lingvistik fanlarning rivojlanish darajasini aks ettiradi. Hozirgi 
vaqtda A.R. Luriyaning afaziyani neyropsixologik tasnifi u m u m qabul 
qilingandir.
A .R . L u riy a n in g o liy p o 's tlo q fu n k s iy a la rin i ta s h k il e tis h g a
neyropsixologik yondashuvi I.P. Pavlov, N .A . B ernshteyn va P .K . 
Anoxinlarning funksiyalarni tizimli tashkil etish va "teskari afferentatsiya" 
si haqidagi neyrofiziologik kashfiyotlari, shuningdek, 
L.S. Vigotskiy, 
A .N . Leontev va boshqa psixologlarning neyropsixologik va psixologik 
qarashlarining davomi hisoblanadi. 1947-yilda A. R. Luriya dinam ik va 
tizimli qurish prinsipini, oliy po'stloq funksiyasining bosqichm a-bosqich 
lokalizatsiyalanishini ta ’riflaydi. A.R. Luriya tom o nid an psixik faoliyat 
bu zilishini o 'rg a n is h m e to d i, o d am n in g turli xil bilish jara y o n la ri 
buzilishini o'rganish m etodi ishlab chiqilgan. A.R. Luriya taklif qilgan 
n e y ro p s ix o lo g ik m e to d ik a , tu r li xil s im p to m va s i n d r o m la r n i, 
sim ptom larning qonuniyatli uyg'unlashuvini (m iyaning u yoki bu tuzilishi 
jarohatida yuzaga keluvchi sim ptom lar), tekshirishga im kon beradi; bu 
m etodikani qo'llash, nafaqat afaziyaning u yoki bu shakli mavjudligi 
haqida xulosa qilishga, balki bosh m iyaning jaro hat joyini diagnostika 
qilish im konini ham beradi. U, afaziyaning istalgan shaklida nutqiy 
faoliyatning am alga oshishi buzilishini ko'rsatib berdi.
Zam onaviy neyropsixologiya va neyrolingvistika asosida, tafakkur va 
ichki nutqning roli haqidagi ta ’limot yotadi. Psixolingvistika m anbalarida
F. de Sosyura va LA. Boduen de K urtene nom lari turibdi. U lar "til" va 
"nutq", "paradigmatik" va "sintagmatik" m unosabatlar, "til statikasi" va 
"nutq dinamikasi" kabi tushunchalarning differensatsiyasiga asos solganlar.
N utqning paradigm atik birliklari ostida tilning barcha belgilari o 'z - 
o 'zidan m a’lum bo'ladi: fonem alar, b o 'g 'in tizim i, lug'at, q o'shim chalar, 
m a ’lum so'z birikm alari, ya’ni u yoki bu tilni xarakterlovchilar.
H ar bir paradigm a, m asalan, fonem a m a’lum m iqdordagi belgilarga 
ega. U lar alm ashganda fonem aning m a’no sifati o'zgaradi, shu sababli 
paradigm atik belgilar o 'z aro alm ashinuv tam oyili bilan (" y o k i" - "yoki") 
xarakterlanadi: yoki og'izli, yoki burunli, yoki labli, yoki tilli, yoki jarangli, 
yoki jarangsiz. Bunday qaram a-qarshi qo'yiluvchi belgilar bilan fonem alar, 
leksim alar farqlanadi (keldi-ketdi va h.k. ). N utqd a barcha paradigm atik 
birliklar "va"-”va" tamoyili bo'yicha sintagm atik o 'zaro bog'liqdir. Bunday 
bog'liqlik o'zaro almashinuvga yo'l qo'ym aydi; xususan, so'zda fonem alar 
q a t’iy, bir tekisdagi tartibga ega, gapda ko 'm akchi, ravish va fe’ldan 
oldin turolm aydi va hokazolar, ya’ni paradigm atik m unosabatlar fazoviy, 
sim ultan tam oyil bo'yicha tuzilgan, sintagm atik m unosabatlar esa vaqt, 
ch iziq li va suksessiv tam o y il b o 'y ic h a tu zilg an . A faziy aning tu rli 
s h a k lla rid a , im p ressiv va eksp ressiv n u tq n in g "p a ra d ig m a tik " va 
"sintagmatik" uyushuvi (uyushganligi) turlicha buziladi (A. R. Luriya, 
1975).
238

---

A. R. Luriya afaziyaning oltita shaklini ajratib ko'rsatadi:
1. Bosh miya po'stlog'i chakka bo'lim lari zararlanishi natijasida yuzaga 
keluvchi akustiko-gnostik va akustiko-m nestik afaziya.
2. Bosh m iya po'stlo g 'i pastki yuqori bo'lim lari zararlanishi natijasida 
yuzaga keluvchi sem antik afaziya va afferent m o to r afaziya.
3. Bosh m iya p o 's tlo g 'i m o to r oldi va o rq a p esh an a b o 'lim la ri 
zararlanishi natijasida yuzaga keluvchi efferent m o to r afaziya va dinam ik 
afaziya.
Bosh m iyaning ikkinchi funksional bo'lim iga kiruvchi tep a chakka 
va pastki chakka zonalarining zararlanishi natijasida yuzaga keladigan 
afaziya, afaziyaning "orqa" shakllari deb nom lanadi (A.R. Luriya, 1979). 
Bunda paradigm atik m unosabatlarning buzilishi kuzatiladi. U ch in ch i 
funksional blokka kiruvchi, bosh m iyaning orqa peshana bo'lim larin in g
zararlanishi natijasida kelib chiqqan afaziya "oldingi" afaziya deyiladi. 
Afaziyaning bunday shakllarida sintagm atik m unosabatlar buziladi.
N u tq zonalari zararlanganda, m os keluvchi analizato r tizim in ing
maxsus, o'ziga xos faoliyatini am alga oshiruvchi dastlabki belgilar buzilishi 
kuzatiladi (24-rasm ). Birlam chi an alizator buzilishi asosida ikkilam chi 
buzilish, shuningdek, maxsus, tilni barcha funksional tizim ining bo'linishi 
yuzaga keladi, y a’ni barcha nutqiy faoliyat ko'rinishlarida buzilish yuzaga 
keladi; nutqni, og'zaki va yozm a nutqni, hisobni va h.k. larni tushunish. 
N u tq n i, ekspressiv nutqni, o 'q ish va yozuvni tushunishning buzilishi 
xarakteri va darajasi, eng avvalo, bosh m iya p o 's tlo g 'id a g i ja ro h a t 
o 'ch o g 'in in g kattaligiga bog'Iiq bo'lm ay, balki turli xil nutqiy jarayonlarni 
am alga oshirishga o'zining turlicha hissasini qo'shgan gnostik (kinestetik, 
akustik yoki optik) shart-sharoitlarga bog'Iiq.
Afaziya tufayli buzilgan 
n u tq iy fu n k siy alarn i tiklash 
m u a m m o s i a f a z iy a t a ’li-
m otining um um iy masalalari 
h a m d a
a y r im
n u tq iy
b u z ilis h la r n in g p six o lo g ik
ta h li li b ila n c h a m b a r c h a s
bog'lanib ketadi. Bosh miyada 
qon aylanishining buzilishi va 
turli jaro h a tla r sababli yuzaga 
k e lg a n n u tq iy b u z i lis h la r
tiklanishi ba’zida spontan (o'z- 
o 'z i d a n ,
j i d d iy
tib b iy
a ra la s h u v s iz ) ra v ish d a yuz 
berib, 
chegaradosh zon alar 
u z o q m u d d a t l i lo g o p e d ik
aralash u v n i ta la b qilm aydi.