M. Y. Ayupova

S en sor alaliya
S ensor alaliyaning asosiy belgisi bosh m iyaning chap yarim yuqori 
doirasining jarohatlanishi bilan b o g ‘liq, nutq-eshituv analizatori ishining 
natijasi bo'lgan nutqni tushunishidagi kam chiliklar hisoblanadi. Bu esa 
nutq q o ‘zg‘atuvchilarni tahlil va tarkibiy buzilishga, predm et va tovushli 
obraz o'rtasidagi bog‘liqligining shakllanm asligiga olib keladi. Bola o'ziga 
qaratilgan nutqni eshitadi, am m o tushunm aydi.
Ja ra n g li s o ‘z t a ’siri o stid a yuzag a keluvchi q o ‘z g ‘a lish , m iya 
to 'q im a la r in in g riv o jlan m ag an lig i sab a b li b o sh q a a n a liz a to rla rg a
tarqalm aydi va barcha so ‘z bilan bog‘liq murakkab dinam ik strukturaga 
qo ‘zg ‘alm aydi.
S ensor alaliyada birlam chi nutqiy tovush tahlilini am alga oshiruvchi
219

---

nutq eshituv an alizato rinin g ildizi (G esh el halqasi) faoliyatini og‘ir 
analitik-sintetik buzilishlari kuzatiladi. B unday bolalarda fonem atik idrok 
shakllanm aydi, fonem alar differensiallashm aydi va so ‘z yaxlit idrok 
e sh itilm a y d i, ak u stik , g n o stik ja ra y o n la r riv o jlan m ay d i va n u tq iy
tovushlarni idrok etish qobiliyati pasaygan bo 'lad i.
Sensor alaliya m otor alaliyaga nisbatan kam o ‘rganilgan. Bu holat 
m a ’lum m a’noda sensor alaliyani am aliyotda ju d a kam o'rganish bilan 
bog'Iiq. Sensor alaliyani m ustaqil nutq buzilishi sifatida ko'rinishi haqida 
hozirgi kunda ham ayrim m ualliflar aniq b ir fikr ayta olm aydilar.
N utqiy tushunish ning yetishm asligi yoki y o 'q lig id a, eng avvalo, 
odam ning eshitish holati haqida savol tug'iladi. Bir n echa m arotaba 
o'tkazilgan maxsus tadqiqotlarning ko'rsatishicha, ko'pgina hollarda sensor 
alaliyali bolalarda tonal (jismoniy) eshituvning sezilarsiz pasayishi mavjud, 
biroq u nutqiy tushunishning rivojlanishini torm ozlashi uchun unchalik 
jiddiy emas.
N .N . T ra u g o ttn in g m a ’lu m o tlarig a k o 'ra , m a ’lum b o lalar 6 m 
uzoqlikda (bu norm al eshitishda o 'r ta c h a baland likd a nu tqn i idrok 
etishning m e’yoriy darajasi) o'zlariga qaratilgan nutqni tushunadilar, lekin 
eshitganlarini m a’nosini tushunm aydilar, bu bolalarda aqliy zaiflik belgilari 
k u za tilm ay d i. T a d q iq o tc h ila r fikriga k o 'r a , s e n s o r a laliy ad a n u tq
pasayishining kuzatilishi m um kin, lekin bu nutqiy rivojlanm aganlikda 
asosiy rol o'ynam aydi.
Yu. A. Florenskayaning ko'rsatishicha sensor alaliyada (sensor-akustik 
s in d ro m id a ) ak u stik t a ’s irla n m a slik n in g a lo h id a h o lati va esh itu v
funksiyasining toliqishi m avjud. Bu eshituv reaksiyalarining tu rg 'u n
e m a s lig ig a , e s h itu v d i f f e r e n s a ts i y a l a r i n i n g h o sil b o 'l i s h i d a g i
qiyinchiliklarga, eshituv analizi va sintezining sifatsizligiga olib keladi.
S en so r alaliyada b o lalarn i esh itish q o b iliy a tin i tek sh irish ju d a
m urakkabdir.
Maxsus elektroakustik apparatida tekshirilganida, eshituvning tu rg 'u n
emasligi aniqlangan: bir xil chastotali va balandlikdagi signallargoh idrok 
qilinadi, goh qilinm aydi. Sensor alaliyada eshituv diqqati va idrokining 
o'ziga xos xususiyatlari, ularning sekinlashgani tu rg 'u n emasligi eshitish 
holatini to 'g 'ri baholashga to 'sqinlik qiladi. Ixtiyoriy eshituv diqqatida 
ham kam chiliklar kuzatiladi: bolalar eshitm aydilar, tez charchaydilar, 
chalg'iydilar, tovush ohangiga qiziqishni tez yo 'q o tad ilar va h.k.
Audiom etrik tekshiruv, qachonki uni b ir necha m arotaba o'tkazilsa 
va bola vaziyatga k o 'n ik ib , vazifalarni to 'g 'r i tu sh u n a boshlasagina 
birm uncha asosli bo'ladi.
Bolaning eshitish qobiliyati haqida yakuniy xulosalar, faqatgina 8 — 
10
tekshirishlardan olingan m a ’lum otlar, audiogram m alarni taqqoslash 
natijasida keltiriladi.
Eshituv analizatori tovush o'tkazish funksiyasining saqlangan holatida

---

bolalarda fazoda tovushni o ‘rnini bilish qobiliyatining yo'qligi aniqlanadi, 
eshituv xotirasining buzilishi, tovush ta ’sirlovchilariga loqaydlik kuzatiladi. 
Tushunish, qiziqish va javob olish uchun m urojaat qilingan signal (kattalar 
nutqi) ju d a za if bo 'lib chiqadi. D iqqatning uyg'onm asligi va uning tez 
toliqishi — yetishm ovchilik su r’atidagi o 'z ig a xos ko'rinishlardir.
N .N . Traugott, S.I. Kaydanova (1975) sensor alaliyali bolalarda yuqori 
chastotali ovozga eshituvning pasayishi va tonal (nutqiy bo'lm agan) ham da 
nutqiy eshituv buzilishining o 'zig a xosligini ko'rsatadilar: bola u chu n 
yetarli balandlikdagi tovush t a ’sirlovchilariga shartli aloqalar hosil bo'lishi 
bolalarda qiyinlashgan.
N o rm a l riv o jla n is h id a tu s h u n is h s h u n d a n b o s h la n a d i: id ro k
qilinayotgan so'zlarni farqlash sodir b o 'lad i, ularni tanish am alga oshadi, 
bu n d a nerv aloqalari ishlab chiqiladi. B uning sharofati bilan turli tovush 
birikm alari so 'zd a bog'lanadi. Tovushlar so 'z d a m a’lum tartibd a talaffuz 
qilinadi va idrok qilinadi. Jaranglash va m azm un orasida aloqa o'rnatiladi, 
aloqalar tizim i ishlanadi. K o'ruv, sezgi va boshqa h is-tu y g 'u lar bilan 
to v u s h la r k o m p le k si a s s o ts ia tsiy a s i a s ta - s e k in y u za g a k e la d i va 
m ustahkam lanadi.
S ensor alaliyada predm et (harakat) va uni t a ’riflovchi so 'z o 'rta sid a 
bog'Iiqlik shakllanm aydi. Bu holatni tad q iq o tch ilar tutashuvi akupatiya 
deb nom laydilar. Sensor alaliyada eshituvning sifatsizligini tad qiqo tchilar 
bosh m iya p o 'stlo g 'i to 'qim alarining jaro h atlan g an yoki rivojlanm agan 
o 'ch o q larin in g kattaligi bilan, bola m iyasida to r o 'ch oq li xarakterdagi 
jarohatning yo'qligi bilan tushuntiradilar.
Ayrim hollarda sensor alaliyalik bolalar asossiz ravishda kar va zaif 
eshituvchilar uch un m o'ljallangan maxsus m uassasalarga yuboriladilar. 
N .N . T raugott (1940) maxsus m ak tablarda 200 ta kar o 'qu vch ilarni 
tekshirib, ularning ichidan 8 ta n o to 'g 'ri tasniflangan sensor alaliyali 
bolalarni ajratib ko'rsatadi.
S ensor alaliyada nutqni tushunishdagi buzilishlar, eshitish pasayishi 
natijasida kelib chiqadigan kam chiliklardan farq qiladi. K uzatishlarning 
k o 'rsa tish ich a , odatda, za if eshituvchilar idrokida tu rg 'u n va doim iy 
kam chilik kuzatiladi. Sensor buzilishlar esa idrokning tu rg 'u n bo'lm agan 
buzilishlari bilan farqlanadi. Bolalar bir xil balandlikdagi nutqiy signallarni 
goh eshitadilar, goh eshitm aydilar. Bu bolaning qo'zg'aluvchanligi yoki 
torm ozlanganligidan ruhiy faolligi, atrof-m uhit ta ’siri, tekshirish paytidagi 
sharoit, signallarni berish usuli va q ato r boshqa om illar bilan bog'Iiq. 
M iyaning rivojlanm aganligi yoki erta jaro h atlan ish i yetilm agan miya 
to 'q im alari ish qobiliyatini pasaytiradi. B unda oliy nerv jarayonlari n o r­
mal kecholm aydi. G o hida bolalar atrofdagilar nutqini ertalab yaxshiroq 
idrok etadi — tungi uyqudan so'ng m iya p o 'stlo g 'i ish funksiyasi yuqori, 
kech g a borib to liq u v c h a n lik n in g o 'sish ig a q arab n u tq n i tu sh u n ish
yom onlashadi. Boshqa hollarda bolalar nutqni kechki payt yaxshi idrok
221

---

o'zlariga qaratilgan nutqni takrorlashni iltim os qiladilar va faqat bir necha 
m arotaba takrorlanganlarni tushunadilar, chunki bir m artalik ta ’sir idrok 
uchun yetarli b o ‘lmaydi. Eshituv ta ’sirlovchisi yordam ida idrok jarayoni 
yaxshilanadi.
D iq q a tn i q aratish qayta tiklash va ta q s im la sh d a q iy in c h ilik la r 
kuzatiladi. Bola tovushni, o ‘ziga qaratilgan nutqni tez idrok eta olm aydi. 
Eshituv idrokining sekinlashgani ham o ‘ziga xos m anzara kasb etadi.
Biron narsani tushunm aganda agar aynan bir narsa bir necha m arotaba 
o ‘zgarmagan ko'rinishda takrorlansa yoki boshqa so'zlar bilan qayta hikoya 
qilib berilsa, bola tushunib olishi m um kin. G oh ida tanish so'zlarni ham
tanish qiyinlashadi. Faqat o'zlari gapira oladiganlarini tushunuvchi bolalar 
uchraydi va ular faqat shunday gapirib berganlaridan so 'n g tushunadilar. 
Idrok qilish vaqtida takrorlab gapirish tushunishni yaxshilanishiga olib 
keladi, chunki ko'rinishidan u shaxsiy talaffuzining kinesteziyalari bilan 
m ustahkam lanadi. K o'pincha bolalar gapiruvchining yuziga qaraydilar. 
Bu holda tushunish, ko'ruv analizatori to m on idan eshituv taassurotining 
m ustahkam lanishi hisobiga yaxshilanadi — yuzdan o 'q ish , idrokka ko'ruv 
t a ’sirlovchilarini qo'shish akustik taassurotlarni kuchaytiradi.
Sensor alaliyali bolalarni rivojlanishini barcha bosqichlarida eshituv 
diqqati va idrokini tu rg 'u n emasligi kuzatiladi: diqqatni jalb qilish va 
jam lash, taqsim lash va turg'unligida qiyinchiliklar, diqqatning bo'linishi, 
tez chalg'ishi kuzatiladi.
G ohida bola faqat bir insonni tushunadi — ona, o'qituvchi va aynan 
shu narsani kim dir begona gapirsa tushunm aydi. Bunda tovushlari bo'lgan 
reaksiya jaranglanish balandiigiga bog'Iiq bo'lm aydi.
V.K. Orfinskaya, N .N . T raugottlar bayon etishicha, sensor alaliyada 
fonemalarni farqlash, fonematik tahlil va so'z tarkibining morfolik tahlilida 
qiyinchiliklar kuzatiladi va aynan shu hoi nuqsonning o'ziga xosligini 
kasb etadi.
V.K. O rfinskaya (1963), N .I. Jankin (1912) nu tq n i idrok etish 
saqlangan holda, uni tushunishning buzilishi — sem antik alaliyani ajratib 
ko'rsatadi.
A.R. Luriya nutq tovushlarini eshitishdagi kam chiliklar va so'zlarni 
no to 'g 'ri eshitish holatlarini, shuningdek, m urakkab nutqiy strukturalarni 
tu sh u n ish n in g b u z ilish in i c h e g a ra la y d i. B u n d ay h o lla rd a e s h itu v
reaksiyalarining o'ziga xosligi shundaki, bola tovushni eshitsa ham uni 
farqlam aydi, unda so'zlarning predm etli nisbati shakllanm aydi. Bola so 'z 
va ko'rsatm alar m a’nosini tushunm aydi. S o'zning tovush va m azm un 
birligi yo'qligi bilan bog'Iiq fonematik idrok buzilishi kuzatiladi. N utqning 
m azm un tom onini tushunm aslik aniqlanadi.
S.S. 
M nuxin bolalardagi sensor-afatik (afazik) kam chiliklarning turli 
k o 'r in i s h l a r i n i n o m la y d i: s e n s o r a fa z iy a (a la liy a v a a f a z iy a n i 
chegaralam ay), akustik agnoziya (jaranglanishning m anbadan uzilishi,
224

---

jaranglash m anbasini tanim aslik), akustik k o ‘rsatm a va akustik agnoziya 
buzilishining uyg'unlashuvi. Buzilish xarakteriga bog‘liq b o ‘lm agan bunday 
hollarda u yoki bu darajada tushunishning buzilishi kuzatiladi.
V.K. O rfinskaya sensor buzilishlarning turli v arian tlarin i ajratadi. 
K o‘p in c h a alohida tovushlar yoki tovushlar qatorin in g differensatsiyasi 
b u z ilis h i, to v u s h la r va u la r b ir ik m a la r in in g m a ’lu m d a r a ja d a g i 
differensatsiya im k o n iy atid a, so ‘zda to v u sh lar k e tm a -k e tlig in i idrok 
qilishning buzilishi uchrashini t a ’kidlaydi.
Bola to m o n id a n eshitiluvchi so‘z nutqiy t a ’sirlovchilar sifatida nutq- 
esh itu v va n u tq -k in e s te tik a n a liz a to rla rd a b iro n -b ir b irin c h i signal 
tizim ining t a ’sirlovchisi bilan sistemali m os tushad i, u h o ld a keyingilari 
ular bilan tutashib shartli reflektor aloqalarini hosil qiladi. Birinchi sig­
nal tizim i ta ’sirlovchilar nutqiy belgilar aham iyatiga ega b o 'lad i, ular 
bilan alm ashtiriladi. Bu N . I. Krasnogorskiy ishlarida k o ‘rsatib o ‘tilgan. 
T adq iq otch ilarning kuzatishicha, norm al rivojlanuvchi b olad a m azm un 
aloqasi 3—5 m arotaba duch kelishdan so‘ng o ‘m atiladi. S ensor kamchilikka 
ega bolalarda bu aloqa ju d a sekinlik bilan o 'rn atila d i: m a ’noli shartli 
reflektor reaksiyasi o ‘rtacha 20 —25 to 'q n ash u v d a n so ‘ng paydo b o ‘ladi.
S ensor alaliyali bolalarda tushunishning y o ‘qligida shaxsiy nutq ham
q o ‘pol buziladi yoki o g 'ir bo'ladi. O g‘ir hollarda nutqsiz tushunm aydigan 
b o la la r d a h a r a k a tli n o tin c h lik la r , x u lq n in g y a q q o l if o d a la n g a n
qiyinchiliklari kuzatiladi: bola o ‘ynaydi, baqiradi, sakraydi, taqillatadi, 
faoliyatda tartibsiz. Biroq gohida bunday b o lalar m uloyim , uyatchan, 
qaysidir darajada o ‘z kam chiligini anglovchi b o 'lib qoladilar.
Sensor alaliyali bolalarda nutqni tushunm aslik natijasida o ‘z nutqlarida 
ham q o ‘pol buzilishlar kuzatiladi.
Bolalar m uloqot jarayonida mimika, im o-isho ralard an foydalanadilar. 
T inchlik bolalarni tinchlantirad i, baland ovozlar, b aq iriq lar bolalarni 
a s a b iy l a s h t ir a d i. B o la la rg a q a r a tilg a n s o ‘z l a r n i n g m a ’n o la r in i 
tushunm asalarda, ohangning o ‘zgarishini farqlaydilar.
0 ‘y in n i m o d u la ts iy a la s h g a n c h u g 'u rla s h b ila n o lib b o ra d ila r. 
C hug'urlash asta-sekin faol lug‘atga o ‘sib boradi, biroq so 'z la r tovush va 
struktura m unosabatlarida buzib talaffuz qilinadi, so 'z m a ’nosini tushunish 
qiyinlashadi.
Asta-sekin bola atrofidagi tovushlarni tinglashga ayrim larini fikrlashga, 
ularni atrofdagi hayotning m a’no hodisalariga ajratishga o'rg an ib boradi.
Sensor kam chilikka ega bolada nutqiy m uhitga reaksiya sifatida vaziyat 
bilan bevosita bog'Iiq bo'lm agan, uning nutqiy faolligi h aq id a guvohlik 
beruvchi uzuq-yuluq so'zlar, hissiy xitoblar paydo bo'ladi. S o 'n g rivojlanish 
jarayonida asta-sekin vaziyatli, b irm uncha tu rg 'u n tu sh u n ch ala r, alohida 
so'zlarni q o 'llash va oddiy so'z birikm alarini q o 'lla sh paydo bo'ladi. 
Faol lug'atidagi so 'z la r passiv lug'atiga nisbatan k o 'p ro q .
S o 'zn in g tovush va b o 'g 'in strukturasining bu zilish ida k o 'p sonli
225

---

izlanishlar kuzatiladi, bola o ‘z nutqiga ishonch hosil qilm aydi, adekvat 
kinesteziyalarni izlaydi. Tovushlarni diffuz differensirlashm agan idrok 
qilish, differensirlanm agan takror gapirishga olib keladi. Bolada asta- 
sekin xatolarni anglash yuzaga keladi: "Yo‘q, m en n o to ‘g ‘ri gapirdim ”.
G o h id a bolaga m a ’lum barcha so'zlarni bog'liqsiz gapirish kuzatiladi
— o ‘ziga xos logorreya, eshitilgan yoki talaffuz qilingan so ‘z va so‘z 
birikm alari perseveratsiyasi kuzatiladi; ayni vaqtda idrok qilingan yoki 
ilgari idrok qilingan so 'z la r takrorlanadi — exolaliya. Bola m a’nosiga 
tushunm ay so‘z va so‘z birikm alarini aks-sadodek takrorlaydi. Exolalik 
talaffuzlar m a ’nosiz bo'ladi va m ustahkam lanm aydi.
S o'zlarda, urg‘u berishda ko ‘p xatolar, so 'zlard an sirg‘anish, turli xil 
tovush alm ashtirishlar, so‘z tuzilishini buzish kuzatiladi. K o‘p hollarda 
buzilish va alm ashtirishlar m ustahkam xarakterga ega em as, har bir yangi 
gapda bola yangi buzilish variantiga yo ‘l q o ‘yadi. S o ‘z ekvivalentlari 
(tovush kom plekslari) har doim ham predm etlar bilan mos tushm aydi. 
Ekspressiv nutqdagi buzilishlar o ‘z nutqi va atrofdagilar nutqini idrok 
qilishning yetishmasligi bilan shartlanadi.
O 'z nutqiga ega sensor alaliyali bolalar oson, bir tekis, z o ‘riqmay 
gapiradilar, fikrni aniq ifodalash uchun so ‘z tanlash da, gap tuzishda 
o'ylanib o ‘tirmaydilar, yo‘l qo'ygan xatolarini sezmaydilar. Nutqlari o ‘zlari 
to m o n id a n nazo rat qilin m aydi, gapirilayotgan g apn in g n o to ‘g ‘riligi 
kuzatiladi, vaziyatga bog'Iiq bo'lm agan, m a’nosiz so ‘z va iboralar aytiladi. 
N utqning fragmentarligi kuzatiladi, biroq bu bolaning m otor qiyinchiliklari 
bilan bog‘liq em as, balki idrokning kichik hajmliligi bayon qilishning 
to ‘g ‘ri variantlarini izlashdagi qiyinchiliklarga bog‘liq.
Bola hikoyasi m azm unan aniq em as va shakli b o'y ich a n o to ‘g ‘ridir. 
U ning nim a haqida bunchalik kuyib, berilib gapirayotganini, k o ‘pincha 
tushunish qiyin bo'ladi. G apirib berish taxminiyligi bilan xarakterlanadi, 
parafaziylar (alm ashtirish), eliziy (so‘z qism lari, tovushlarni tushirib 
qoldirish), perseveratsiyalar, kontam inatsiyalar (b irs o ‘zning qismi boshqa 
so'zning qismi bilan birikadi) m o ‘lligi kuzatiladi.
S ensor alaliya bolalar nutqi yaxlit holda o ‘z nutqiga nisbatan nazorat 
y o 'q b o'lganda va atrofdagilar nutqiga nisbatan diqqatning pasaygani 
m anzarasida nutqiy faollikning ortishi bilan t a ’riflanadi. Sensor alaliyada 
nutqning qo'pol buzilishida bola o 'z nutqidan m uom ala vositasi sifatida 
foydalana olm aydi.
S en so r alaliyali b o la la rd a tu sh u n ish va o 'z n u tq in in g bu zilishi 
darajasiga bog'Iiq bo'lm agan shaxsiyat buzilishlari uchraydi: xulqning 
turli xildagi q iy inchiliklari, hissiy-irodaviy soha xususiyatlari, aqliy 
rivojlanishning ikkilamchi pasayishi. N utq boshqaruvi va bunday bola 
faoliyati va xulqining o 'z -o 'z id a n boshqaruvchisi hisoblanm aydi.
So'zning aham iyati, talaffuzning urg'un emasligi shunga olib keladiki, 
bolalar so'z ko'rsatm asi bo 'yicha ishonchsiz harakat qiladilar, bir-biriga
226

---

qaraydilar, tushunm aganlarida yordam va tay anch qidiradilar, vazifalarni 
bajarishda va kundalik m uloqotda bolalar leksik m a ’no d a m o'ljal oladilar 
va gram m atikani e ’tiborga olm aydilar. Rolli o 'y in larn i tashkil qilishda 
u l a r n i n g o ‘y i n l a r n i ta s h k il q i l is h d a u l a r n i n g i m k o n i y a t l a r i
chegaralangandir, k o 'p in ch a u differensirlashm agan tovushlar kom pleksini 
bog'liqsiz gapirish va n o to 'g 'ri qo'llaniluvchi so 'z va so 'z birikm alarini 
aloqasiz gapirib berish bilan birga kuzatiladi.
Bolalarga biron-bir mavzu hikoya qilib berilganda yoki o'q ib berilganda 
u zo q v a q tg a c h a tin g la y o lm a y d ila r. E s h itg a n la rin in g m a z m u n in i 
tu sh u n m aslik lari n atijasid a b o lalard a qiziqish y o 'q o la d i va b ay o n n i 
eshitm ay qo'yadilar. Yangi so 'z la r bola to m o n id a n sekin o'zlashtiriladi. 
N utqga tan q id ch a n em as, xulqi tartibsiz, im pulsiv harakat qiladi.
S e n s o r a la liy a s o f h o ld a kam u c h ra y d i. A m a liy o td a k o 'p r o q
m a ’lum n u tq iy n u q s o n ta rk ib id a , ik k ila m c h i n u q s o n s e n s o r- a k u s tik
n u tq riv o jla n m a g a n b o la la r k u z a tila d i. M a sa la n , d islaliy a , rin o la liy a
va d iz a rtriy a d a to v u s h la r ta la ffu z id a g i b u z ilis h la r b irla m c h i n u q s o n
b o 'l i b , b ir la m c h i n u q s o n n a tija s id a e k s p r e s s iv n u tq d a n u tq n i 
tu s h u n ish c h e k la n m a g a n lig i, ak u stik d iq q a t, id ro k n in g p asa y g an lig i 
k u z a tila d i.
Bu ish bilan bog'Iiq: m o to r nutqiy differensatsiyalar kerakli darajada 
norm al yuzaga kelishiga to'sqinlik qiladi. l.P . Pavlov fikricha, b ular 
ikkinchi signal tizim in in g (nutqning) bazal k o m p on enti hisoblanadi, 
chunki ular b arch a anglanm agan h arak atlarn i an g lan g an lar hisobiga 
o'tkazishni ta ’m inlaydi. Bu dinam ik artikulatsion stereotipni ishlanishiga, 
to 'g 'ri nutq m alakasini ishlanishiga olib keladi.
M o to r a la liy a d a n u tq yetish m aslig i ik k ila m c h i x a ra k te rg a ega 
tushunishning pasayishiga olib keladi va shuning uchun k o 'p hollarda 
alaliyaning so f shakli uchram aydi, balki aralash — m o to r alaliya sensor 
k o m p o n en t b ilan yoki sen so m o to r alaliya uch ray di. T u sh u n ish n in g
pasayishi turli nutqiy buzilishlar strukturasida ikkilamchi ko'rinish bo'lishi 
m u m k in . S e n s o r a la liy a va s e n s o r a f a z iy a d a b ir la m c h i s e n s o r
y e tish m o v c h ilik k u z a tila d i, xususan n u tq -h a r a k a t va n u tq -e s h itu v
analizatorlari faoliyatini deyarli chegaralash m um kin em as, shuning uchun 
buzilishning so f shakllari o'rniga kom binatsiyalashgan h olatlar uchraydi. 
Bola n utqiy va nutq iy b o 'lm ag an faoliyat holati ustidan sinch ik lab 
o'tkazilgan kuzatishlar va maxsus chuqurlashtirilgan tekshiruvlar nuqson 
tabiati va xarakterini aniqlashga, nuqson tuzilishida yetakchi kam chilikni 
aniqlashga (sensor yoki m otor sohaning) va korreksion-tarbiyaviy ta ’sirning 
to 'g 'ri yo 'llarini belgilashga yordam beradi.