M. Y. Ayupova

M o to r alaliya belgilari
M o to r alaliya nutqiy va nutqiy b o 'lm agan belgilar m ajm uyini tashkil 
etuvchi m urakkab sindrom hisoblanadi. M o to r alaliyada nutqiy nuqson 
tarkibida nutqiy buzilishlar yetakchi o 'rin egallaydi.
Nutqiy belgi. 
M otor alaliyada nutq buzilishlari sistem ali xarakterda 
bo'lib, uning barcha tarkibiy qism lari uchun xos: fon etik-fonem atik va 
leksik-gram m atik.
U stunlik qiluvchi belgilari b o 'y ich a bolalarni fon etik o -fo n em atik
rivojlanm aganlik ustunlik qiluvchi guruhga (ular kam chilik) va leksik- 
gram m atik rivojlanm aganlik ustun bo'luvchi guruhlarga bo'lish m um kin. 
Taxm inlarga k o 'ra , birinchi guruh — d om inant yarim shar p o 'stlo g 'in in g
m a r k a z iy m o t o r s o h a la r id a g i p a s tk i b o 'l i m l a r n i n g d a s t l a b k i
ja ro h a tla n ish la rig a aso slan ad i. Bu y erda a rtik u la tsio n h a ra k a tla rn i 
bajarishda yoki um um iy m uskulaturada (boshqa harakatlarni bajarishda) 
kelib chiquvchi m ushaklar, p ay lard an g uruh miya p o 'stlo g 'i m o to r 
sohasining oldingi bo'lim lari jarohatlanishiga asoslanadi.
Alaliyali bolalarda talaffuz tizim i rivojlanishi sifat va m iqdori jihatidan 
o'ziga xosligi bilan xarakterlanadi. Bu barcha bolalarda u yoki bu darajada 
va nutqiy rivojlanishning har bir bosqichida nam oyon bo'ladi.
Neyrofiziologik jihatdan yondashilgan ishlarda artikulatsion buzilishlari 
bosh m iyaning m a ’lum bir p o 'stlo q zonalarining shakllanm aganligi bilan 
bog'lab ko'rsatiladi (R. A. Belov — David, A .N . Traugatt).
Psixologo-pedagogik jih atd an yondashilgan ishlarda (R.Ye. Levina, 
V.K. Orfinskaya, A. K. M arkova, Y e.G . Koritsskaya, V.A. M inashina, 
Ye. F. Sobotovich, Usanova va h.k.) alaliyali bolalarda nutqning fonem atik 
buzilishlari leksik va gram m atik rivojlanish xususiyatlari bilan o 'z a ro
bog'Iiq deb bayon etiladi. N utqning fonetik rivojlanishi lug'at boyligining 
rivojlanish darajasiga bog'Iiq.
Bir q ato r hollarda tovushlar lug'at rivojlanishi ta ’siri ostida spontan 
hosil bo'ladi, biroq ularni so'z tarkibida qo'llash m a’lum m iqdordagi 
qiyinchiliklar bilan bog'Iiq. A lohida tovushlarni ular tom o n id an to 'g 'ri 
talaffuzi sharoitida ham bola tom onidan so'zning tovush tarkibini ko'chirib 
yozishdagi k o 'p sonli xatolar bunga guvohlik beradi.
Ayrim hollarda lug'atning kengayishi yangi tovushlarni hosil bo'lishiga 
olib kelsa, ayrim hollarda esa aw al alohida artikulatsiyalar vujudga keladi, 
s o 'n g u lar s o 'z la rd a m u stah k am lan ad i. N u tq n in g a lo h id a tark ib iy
201

---

qism larini bir butu n holatga keltirish im k on iyatlarid a q iy in chiliklar 
kuzatiladi.
' Alaliyada m urakkab harakat differensiyarovkalari qiyinchilik bilan 
o ‘zlashtiriladi, dinam ik artikulatsion stereotik shakllanmaydi — tovushlarni 
t o ‘g ‘ri yoki n o to ‘g ‘ri takrorlaganda tovushlarning birikishi qiyinlashadi. 
A .R . L u riy a n in g t a ’k id la s h ic h a , a la liy a d a o 't g a n a r tik u la ts iy a
denervatsiyasida qiyinchiliklar va bir artikulatsiyadan ikkinchisiga silliq 
o ‘tishda qiyinchiliklar aniqlangan. Bu tovush va b o 'g 'in lar o ‘rnini o ‘zgarib 
qolishga, so ‘z tuzilishining soddalashishi va buzilishiga olib keladi.
Alaliyali bolalarda nutq apparatining nozik harakat koordinatsiyalari 
shakllanmaydi. N utq harakat analizatorining anom itik-sintetik buzilishlari 
turli ko‘rinishlarga ega: oral apraksiya, ketm a-ketlikning buzilishi va 
hokazo. Bunda kerakli artikulatsiya holatini izlash, m a’lum bir artikulatsiya 
harakatini bajara olm aslik, k etm a-k etlik n i egallashda q iy in chiliklar 
kuzatiladi. Bu hollarda nutqiy artikulatsiya buzilishlarini belgilovchi 
harakat buzilishlari yetakchi o ‘rin egallaydi. S huningdek, kinetik va 
k in e ste tik a p ra k s iy a la r o q ib a tid a n u tq n in g fo n e tik va fo n e m a tik
to m o n la rid a k am ch ilik lar kuzatiladi. N u tq a p p a ra tid a n bosh m iya 
p o ‘stlog‘iga boruvchi kinestetik im pulslar bilan bog'Iiq artikulatsiya 
harakatlari norm al sharoitda tovush tahlili va tavsifi jarayonida m uhim
o ‘rin egallab, so'zning tovush tarkibini aniqlash, kerakli tovush ketm a- 
ketligini saqlashga yordam beradi. Alaliyada esa bola so'zning kerakli 
tovush ketm a-ketligini aniqlashga qiynaladi, bir so'zni ikkinchi bir so 'z 
bilan alm ashtira olm aydi. Bu esa parafaziyaning ko'payishiga, asosiy 
sabab jarayonlarining harakatchanligining buzilishlaridan dalolat beruvi 
kam chiliklar, ya’ni perseveratsiya va h.k. qo'zg'alish va torm ozlanish 
o'chog'laridagi kam chiliklarga olib keladi. Buning natijasida esa, bolada 
eshitish va nutqni tushunish yetarligi saqlangan holda, nutqni mustaqil 
rivojlanishiga to'sqinlik qiluvchi artikulatsiya m uskulaturasining parez 
va lab paralichlari kuzatilm aganda, nutq m ustaqil ravishda rivojlanm aydi, 
uzoq vaqtgacha u ayrim tovushlar talaffuzi bilan cheklanadi.
Miya po'stlog'i rivojlanmaganligi darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, 
nutq funksiyalarining shakllanm aganligi shunchalik ch uq ur va qo'pol 
bo'ladi. Artikulatsion praksis buzilishlari va nutqiy harakatlarni ng orasida 
bevosita aloqa mavjudligi kuzatilgan, binobarin bir tom o nd an nutqning 
fonetik tizimi, ikki tom ond an nutqni tushunish, idrok qilish.
Alaliyada m ayda artikulatsion harakatlarni ng buzilishi, nutq harakat 
analizatori miya to m o n i tonusin in g pasayishiga olib keladi, buning 
natijasida zaif va nozik kinestetik im pulslarni idrok qilish qiyinlashadi va 
hatto butunlay cheklanadi. P o'stloq tom o nid an faqat birm uncha yirik 
kinesteziyalar qabul qilinadi va tahlil qilinadi. Buning natijasida, m otor 
alaliyada, gohida o 'z ig a qaratilgan nu tqn i yetarli idrok qilolm aslik, 
gram m atik shakllar va keng yozilgan m atnni tushunishni sekinlashuvi va

---

qiyinlashuvi kuzatiladi. N .N . T raugott m a ’lum otiga k o ‘ra, m o to r alaliyali 
70% bolalar o ‘ziga qaratilgan nutq n i to ‘la tushunadilar, 20% bolalarda 
tushunish biroz pasaygan va 10% b o la la r yom on tushunadilar, b iro q
bunday hollarda bolalarning o ‘z nutqi h a r doim tushunishiga qaraganda 
y om onroq b o ia d i.
K o'pincha, tovushlarni aniq idrok qilolm aganidan bolalar, frazalarning 
faqat alohida elementlarini ilib oladilar va ularni yagona m azm un tuzilishga 
b o g 'lay olm aydilar. T u sh u n ish n in g b u n d ay chegaralanganligi asosiy 
nuqsonning ikkilamchi ko'rinishi hisoblanadi.
H a d d an tashqari kam bag'al faol nutqga ega b o 'la tu rib, b o la la r 
yetarlicha passiv lug'atga ega bo'lishlari m um kin. Bir qarashda nutq ni 
tu s h u n ish h o la ti sh u b h a tu g 'd irm a s lig i m u m k in , a m m o n u tq n in g
m urakkab variantlarini tushunishda barib ir ayrim qiyinchiliklar b o 'lad i. 
Tushunishning turli darajalari aniqlangan: gram m atik shakllarni butunlay 
tushunm aganlikdan, yagona g ram m atik konstruksiyalarni tushunishdagi 
alohida qiyinchiliklargacha.
F onem atik tasaw urlarning diffuzligi, tovushni idrok qilish va qayta 
takrorlashning noaniqligi, so'zning tovush va b o 'g 'in tarkibida zaif m o'ljal 
o lis h i h o l a t l a r i , b o l a l a r d a , s o 'z v a i b o r a l a r n i n g s t r u k t u r a l i
s h a k lla n m a g a n lig i, g ra m m a tik v o s ita la r n i q o 'lla s h d a y e ta r lic h a
variativlikning kamligi asosida kuzatiladi.
Alaliyada so 'z va bayonlarning fonem atik am alga oshuvi buziladi, 
nutq n i lingvistik bezash shakllanm aydi — to v u sh -b o 'g 'in va m orfem
qurilish. N utqning ritm ik kelib chiqishining buzilishi nu tq oqim ining 
sekinlashuvida, so'zlarni b o 'g 'in lab talaffuz qilganda b o 'g 'in va so 'z la r 
orasidagi pauzalarda nam oyon b o 'lad i. N u tq h ar bir misradagi urg'uli 
b o 'g 'in n i aniq qilib she’r o'qish yoki fragm entar (har xil nutqiy bo'laklarni 
turlicha uzunlikdagi intervallar bilan bo 'lish ) xarakterda bo'ladi. S o 'z va 
ibo ralar ritm ik strukturasining shakllanm aganligi n utq tem pi, ritm i, 
m usiqiyligi buzilishi bilan b irgalikda kuzatilad i. B olalar ritm n i ilib 
ololm aydilar va tak lif qilingan ritm ik suratni chapak chalish, taqillatish 
bilan am alga oshirib berolm aydilar.
S o'zlarn i aks ettirishda bola so 'z o 'rn ig a shunga yaqin keluvi noaniq 
to v u sh lar kom pleksini ifodalaydi, b ir s o 'z n in g b ir n e c h ta buzilgan 
variantlarini qo'llaydi: "fral”, "viral", "faral" — fevral. Lug'at boyligining 
ko'payishiga qarab, so'z strukturasini egallashdagi qiyinchiliklar birm uncha 
sezilarli bo'lib qoladi. Bunday buzilishlar m iqdori birdaniga o'sib ketadi. 
N utqiy oqim da n o to 'g 'ri aytilgan so 'z la r k o 'p bo'ladi.
M o to r alaliyali bolalarda lu g 'at boyligi sekin, nutqiy am aliyotda 
n o to 'g 'ri foydalanilgan holda rivojlanadi.
Leksik-sem antik vositalarning kam bag'alligi, o'xshashligi, yaqinligi, 
bir-biriga zidligi bo'y ich a turli xil alm ashtirishlarga olib keladi (piyola- 
idish). K o 'p in ch a predm etlarning tashqi belgilari bo 'yicha alm ashtirishlar
203

---

kuzatilsa, kam roq funksiyalariga asoslanganlar kuzatiladi (ichki belgilar). 
So'zlarni aham iyati bo 'y ich a alm ashtirish bola nutqi rivojlanishining 
b irm u n c h a y u q o ri d a ra ja s in i x a ra k te rla y d i. V .K . V o ro b y o v a n in g
ko‘rsatishicha, aham iyatning diffuzligi va alm ashtirish k o 'p in ch a otlarga 
n isb atan fe ’Ilarni q o 'lla s h d a kuzatiladi. B olalar sin o n im , a n to n im , 
um um lashtiruvchi so'zlardan foydalana olm aydilar. U larda sifat, ravish 
zaxiralari bir xilda va ju d a tor. N utq rivojlanishining barcha bosqichlarida 
lug'atni faollashtirish qiyinchiligi, bolalarning lug'at zaxirasidan so'zlarni 
to 'g 'ri tanlay olmasligi va to 'g 'ri qo'llay olmasligi aniqlanadi.
Bunday bolalarning lug'at boyligi kundalik-turm ush mavzulari bilan 
cheklanib, bola so'zni m a’nosini tushuntirib bera olm aydi, so 'z hosil 
qilish vositalaridan foydalana olmaydi.
N u tq uzoq v aq tg a c h a k a m b a g 'a llig ic h a q o la d i, o n a tiliga xos 
bo'lm agan iboralar bilan hayratga soladi. N . N. T raugott fikricha, bola 
o 'z nutqiy im koniyatlarini o'stiradi: uning fikrlarini to 'p lash i kichik 
yoshdagi bolalar fikrining to'planishiga mos keladi, chunonchi fikrlarning 
o 'z i ularning m azm uni, b irm uncha yuqori rivojlanish bosqichida bo'ladi.
N u tq n in g g ra m m a tik q u rilish id a g i b u z ilis h la rn in g o 'z ig a xos 
xususiyatlari N .N . T raugott, R.Ye. Levina, В. M . G rin sh p u n , S.N . 
Shaxovskaya, Ye.F. Sobotovich, V.A. Kovshikova va boshqa mualliflarning 
ishlarida to 'la yoritilgandir.
B o lalar ot va fe ’lni n u tq d a m u v o fiq la sh tirish d a q iy n a la d ila r, 
q o 'sh im ch a va bog'lovch ilardan foydalanm aydilar, ularning nutqida 
turdosh va son qo'shim chalarining aniqligi yo'q va h.k. M azm un farqlovchi 
old qo'shim chalarni n o to 'g 'ri qo'llaydilar. T urlanganda so 'z oxirining 
o'zgarishdan m ahrum o 'z ak so 'zlar ustunlik qiladi, bayon qilishning 
morfologik to'ldirilm aganligi kuzatiladi. Alaliyali bolalarda gram m atik 
vositalarni qo'llashda varitivlik yetishm aydi; deyarli barcha gram m atik 
shakllarni farqlash va qo'llash murakkablashgandir. Bolalar til hodisalarini 
kuzatolm aydilar, tahlil qilolm aydilar, um um lashtirolm aydilar, nutqiy 
material ustidan fikrlash operatsiyasini am alga oshirolm aydilar, nutqiy 
belgini tushunib to 'g 'ri q o'llay olm aydilar. U lar o t, fe’llarning sonli 
shakllarini egallashda qiynaladilar, shaklsiz va fleksiysiz, o'zgarm aydigan 
so'zlardan foydalanadilar ("kitob, lola" va iltim os jesti). Bunday am o rf 
iboralar, aniq gram m atik birikm alarsiz (fleksiya, bog'lovchi va boshqa 
vositalarni talab qiluvchi) faqat m a’lum vaziyatlardagina tushunarli bo'ladi.
Alaliyali bolalarda gap shakllanishi jarayoni, rivojlanishning barcha 
bosqichlarida bir q ato r xususiyatlarni nam oyon qiladi. A gram m atizm ning 
turli ko'rinishlari kuzatiladi (ekspressiv agram m atizm - shaxsiy nutqning 
gramm atik qurilishining buzilishi, impressiv - gram m atik konstruksiyalarni 
tu sh u n ish d a g i q iy in c h ilik la r): s tru k tu ra li a g ra m m a tiz m , se m a n tik
ag ram m atiz m va g ap d a s o 'z la rn i n o to 'g 'r i b o g 'la s h b ilan b o g 'Iiq
agram m atizm .

---

Strukturali agram m atizm deganda, so ‘z tartibining buzilishi, gapda 
s o ‘z la rn in g m iq d o ri va k e tm a - k e tlig in in g b u z ilis h i tu s h u n ila d i. 
Agram m atizm ning bu ko'rinishi, nisbatan og‘ir nutqiy shakllanm aganlikda 
k o'proq kuzatiladi. Bola im o-ish ora bilan birga bir, ikkita so 'zlar bilan 
javob beradi. L eksik-gram m atik, fonetik vositalarning yetishm asligidan 
bolada m uloqotning m im ika-im o-ishora shaklining rivojlanishi kuzatiladi. 
Fikrni ifodalash uchun u k o 'p in c h a otning nom inal shaklini to 'g 'ri yoki 
buzilgan kelishiklarda ifodalaydi. Alaliyada gram m atik qurilish sekin va 
notekis rivojlanadi, shakl o'zgartirish va shakl hosil qilishda kam chiliklar 
kuzatiladi, gram m atik m ezonlar o'zlashtirilm aydi, sintaktik konstruksiyalar 
soddaligi bilan farq qiladi.
S o 'z l a r n i n g l e k s i k - g r a m m a t i k v a r ia tiv lig i v a g r a m m a ti k
konstruksiyalarni qo'llashda uyg'unlikning yetishmasligi, kamligi xarakterli 
h iso b lan ad i. S e m a n tik ek v iv ale n tlar to 'p la m i va qulay g ra m m a tik
vositalarning yo'qligi, m azm un o 'rn in i bosishga, bir q ato r so 'z la r va 
gramm atik m odeller ichidan tanlashning (berilgan kontekst uchun m uhim) 
chegaralanganligiga olib keladi.
Alaliyada gap tuzilishining shakllanmaganligi, ichki nutqiy operatsiyalaming 
yetilmaganligi oqibatidir. Ichki operatsiyalar — so'zlarni tanlash va bayon 
qilish rejasini tuzish. Bundan tashqari, bolani alohida so'zlarni amalga oshirish 
va ularni biriktirish ja ra y o n in in g o 'z i ham qiynab q o 'y a d i. N u tq iy 
operatsiyalaming shakllanmaganligi (g'oya, dasturlash, nutqiy materialni tanlash 
va tarkibga ajratish) shunda namoyon bo'ladiki, faol fikmi leksik va grammatik 
to'g'ri tashkil qila olmaydi. Gapni leksik-semantik va leksik-grammatik amalga 
oshirish noto'g'ri kechadi, bunda predmetli aloqalaming to'la emasligi ko'rinadi 
(bolaning tevarak-atrofdan idrok etgan predmetlari). Bu semantik agrammatizm 
sifatida baholanadi: so'z ahamiyatining diffuz kengayishi, assotsiativ xarakterdagi 
almashtinshlar va h.k.
N utqiy belgilar tizim ini egallash im koniyatining chegaralanganligidan 
m o to r alaliyada n utqning nom inativ va predikativ funksiyalari aziyat 
chekadi, yaxlit kom m u n ik ativ faoliyat bu ziladi, shuningdek, n utq n i 
boshqaruvchi va bilish (kognitiv) funksiyasi buziladi. Alaliyada nutq to 'la
aloqa vositasi va yakka rivojlanish vositasi b o'la olmaydi.
Alaliyada nutq n in g barcha tom onlari va funksiyalarining sistemali 
rivojlanm aganligi kuzatiladi. Iboralar tuzish va gram m atik qurilishni 
o'zlashtirishda qiyinchiliklar aniqlangan.
Alaliyada taqlid qilish faoliyatining yetarli rivojlanm aganligi, barcha 
ixtiyoriy nutq shakllarining to 'liq emasligi kuzatiladi.
Bayon qilish jaray o n id a barcha operatsiyalam ing yetilm aganiigiga 
qarab, tadq iqo tch ilar nutqiy faoliyat m exanizm ida uzatish va qaytish 
aloqalari tizim in in g buzilishini k o 'rsa tib o 'td ila r, shuningdek, ichki 
p ro g ram m a lash tirish n in g buzilishi va bayon qilishni tash q i am alga 
oshirishning buzilishi ham ta ’kidlanadi.
205

---

B o g 'la n g a n n u tq d a g a p la rn i b ir la s h tir is h d a b o la la r m a ’lu m
q i y i n c h i li k l a r g a u c h r a y d i l a r , u l a r d a k o n t e k s t t u z i s h u q u v i 
shakllanm aganligi aniqlangan. N utq poym a-poy, tushunarsiz, vaqt va 
sabab-oqibat aloqalari yetishm aydi.
A la liy a li b o la l a r m u lo q o tn in g d ia lo g ik s h a k lin i y e t a r l ic h a
egallaganlarida ham bog'langan m ustaqil nutqni kontekst egallashga 
qiynaladilar.
N utqning dialogik shakliga nisbatan m onologik nutq tashabbuskor 
hisoblanadi, u boladan til vositalari va fikrlarni to 'g 'ri tanlash u chu n 
m uhim bo'lgan aqliy faoliyatning m a’lum darajada shakllanganligini talab 
qiladi.
B og'langan n u tq n i egallash uchun b o lan in g ichki n u tq i yetarli 
rivojlangan bo'lishi so'zlarni tanlash, ularni m a ’lum tizim da aniqlash, 
nutqiy m uloqot rejasini tuzish talab etadi.
K ontekst nutq boladan nafaqat ichki, balki tashqi nutqni (bayonni 
shakllantirish m otivatsiyadan boshlanadi, so'ng m otiv faollik zaxirasi 
sifatida fikr bilan m ustahkam lanadi, ichki nutq orqali tashqi bayon am alga 
oshiriladi) rivojlanishini ham talab etadi. Alaliyada kontekst nutqning 
shakllanishi buzilgan bo'ladi.
Alaliyali bolalarda nutqni shakllantirishning boshlang'ich bosqichlarida 
bog'langan shaklda m uloqotga ehtiyojning yo'qligi kuzatiladi. Bu esa 
um um iy buzilishlar va nutqiy faollik bilan bog'Iiq, bu tu n b oshlang'ich 
bosq ich s h a k lla n m a y d i. N u tq n in g y o 'q lig i h iso biga p aralin g v istik
vositalardan im o-ishora, m imika, pantom im ika, intonatsiya foylaniladi. 
B o la la r k e tm a - k e t k e la d ig a n ra s m la r m a z m u n i b ila n m a n tiq iy
tanishtirishda qiyinchiliklarga duch keladilar: ayrim lari rasm larni to 'g 'ri 
k etm a-k etlik d a taxlay o lm asalar, ayrim lari to 'g 'r i k etm a-k etlik d ag i 
rasmlarni to 'g 'ri bayon eta olm aydilar.
K ontekst n u tq n in g shakllanm aganligi ichki rejani tashqi n u tq d a 
noto'g'ri amalga oshirilishi bilan bog'Iiq. Bayon qilishning fragm entarligi, 
maydalashganligi kuzatiladi, bundan tashqari bir tekisdagi ketm a-ketlik 
buziladi, vaziyatning bir yoki bir nechta m antiqiy qatorlarining tushib 
qolishi, fikrlar tarqoqligi kuzatiladi.
K e tm a -k e tlik a so sid a h ik o y a tu z ish d a g i q iy in c h ilik la r sab ab i 
em otsional omil bo'lishi ham m um kin. Bola birinchi o 'rin g a o 'z o 'tm ish
am aliyotida duch kelgan yorqin holatni qo'yishi m um kin. A. R. Luriya 
bu holatni birlam chi nutq buzilishi em as, balki um um iy faol faoliyatni 
dasturlashning buzilishlari deb baholaydi.
Predm etlarning fazoviy m unosabatini ifodalovchi m urakkab m antiqiy- 
g ram m atik k o n stru k siy alarn i egallash bolaga k atta q iy in ch ilik larn i 
tug'diradi. H ikoyaning tartibsizligi, ifodalilikning kam bag'alligi, aloqa 
vositalarining soddaligi va bir turliligi kuzatiladi. Bolalar m avzuni yechib 
berish uchun m uhim bo'lgan dalillarni tanlashni bilm aydilar, kerakli
206

---

so'zlarni topa olm aydilar, ikkilamchi tafsilotlarda turib qoladilar, asosiy 
m azm unni unutadilar.
N utqiy im koniyatlarning rivojlanishi, m onologik bayon qilishning 
sabab-oqibat m unosabatlarini egallash natijasida mustaqil nutq birm uncha 
to ‘g ‘rilanadi, lug'at o'sadi va m urakkablashadi, so'z va gaplarning tovush- 
b o 'g 'in tuzilishi yaxshilanadi, turli aloqa ko'rinishlarini qo'llash bilan 
birm uncha m urakkablashgan gaplar paydo bo'ladi.
Bu holda, alaliyali bolalarda nutqning rivojlanm aganligi m uloqot 
motivatsiyasining shakllanmaganligi bilan, faoliyatning turli kom ponentlari 
faolligining buzilishi bilan uyg'unlashadi.
N utqiy rivojlanm aganlikning turli ko'rinishlari kuzatiladi: nutqning 
um um an yo'qligidan to nutqning qism an buzilishlarigacha.
Rivojlanishning birm uncha yuqori bosqichlarida, muloqot vaziyatining 
m u ra k k a b la s h u v id a y o z m a n u tq g a m axsus ta n la n g a n v a z ifa la rn i 
b a ja rish d a g i h a r to m o n la m a o c h ib b e ru v c h i m u k a m m a l n u tq d a
qiyinchiliklar uchraydi. B og'langan nutqning m ustahkam m alakasining 
yetishmasligi bolada fikrni qisqacha, lo 'n d a qilib ifodalash usuli, nutqiy 
ko'rinishlarning kam bag'alligi yoki aksincha sernutqlilik, tavtolgiya bilan 
niqoblanadi.
M otor alaliya kelib chiqishga k o 'ra bir xil emas. Ayrim hollarda til 
vositalarini, ya’ni fonem atik, leksik va gram m atik tarkibiy qism larini 
tanlash operatsiyasining shakllanm aganligi kuzatilsa, ayrim h o llard a 
m oslashtirish operatsiyasining shakllanm aganligi kuzatiladi.
N utqiy rivojlanm aganlik k o 'rinishlarida aniqlangan daliliy farqlar 
ayrim m ualliflar tom o n id an aynan bir buzilishning turli nam oyon bo'lishi 
darajasi sifatida ko'riladi. U lar alaliyani nutqiy rivojlanmaganlik, darajalari 
bo'yicha dififerensirlaydilar va bolaga o'zinin g rivojlanish jarayonida bir 
qator bosqichlardan o 'tad i va bularning har biri uchun o 'z buzilish surati 
xarakterlidir deb hisoblaydilar.
M otor alaliyaning nutqiy b oim agan belgilari. Alaliyali bolalarda nutqiy 
faoliyatgina shakllanm ay qolm asdan emas, balki m otor va psixik faoliyatida 
ham kam chiliklar kuzatiladi. Alaliyada turli darajada nam oyon bo'luvchi 
nevrologik belgilar ham kuzatiladi: bosh miya disfunksiyasining m urakkab 
bo'lm agan ko'rinishi va m arkaziy asab tizim ining birlam chi buzilish 
belgilaridan boshlab, to qo'pol asab buzilishlarigacha (ayniqsa, piram idali 
va ekspiram ida tizim i parezlari).
N. N. Traugott keltirgan m a’lum otlarga ko'ra, oral apraksiyasi alaliyali 
bolalarning 10% foizida kuzatiladi. U larda jism oniy yetishm ovchilik, 
som atik zaifliklar ham kuzatiladi.
B olalarda u m u m iy m o to r q o 'p o llik , qovushim sizlik, h a ra k a tla r 
diskoordinatsiyasi, harakatlar sekinlashuvi yoki torm ozlanganlik kuzatiladi. 
M o to r faollikning pasayganligi, ritm iklikning yetishm asligi, dinam ik va 
statik m uvozanatning buzilishi aniqlanadi (bir oyoqda sakray olm aydilar
207

---

va turolm aydilar, oyoq uchida va tovonda yura olm aydilar, koptokni 
otib ilolmaydilar va h .k .). Ayniqsa q o ‘l barm oqlarining m ayda m otorikasi 
qiyinlashadi. M otor alaliyali bolalarda chapaqaylik va am bidekstriyaning 
ustunligi haqida m a ’lum otlar mavjud. Bir xil b olalar q o ‘zg‘aluvchan, 
impulsiv, faoliyatda tartibsiz, juda faol, boshqalar, aksincha, erinchoq, 
bo'shashgan, torm ozlangan, inert, aspontan b o la d ila r.
Bolalarda oliy psixik funksiyalarida xotira, diqqat, tafakkur va. h.k. 
yetishm ovchiliklar kuzatiladi.
Alaliyada xotira o'ziga xos m anzara kasb etadi: hajm i torayadi, hosil 
bo'lgan izlarning tez so'nishi, nutqiy q o ‘zg‘atuvchilarni ushlab turishni 
cheklanganligi va h.k. Ayniqsa, verbal xotira zaiflashgan bo 'lad i. Verbal 
xotira harakat, obrazli, em otsional xotira tu rala rid an farqli ravishda 
insonning o'ziga xos xotira turi hisoblanadi.
K o'rishning m ustahkam ligida bolalar m aterialni oson eslab qoladilar, 
nutq ko'ruv xotirasi birm uncha rivojlangan b o 'lad i. S o 'z tanlashdagi 
q iyinchilik so 'z n i u n u tish bilan va s o 'z stru k tu ra sin i qayta tiklash 
qiyinchiligi bilan birga bolaning ixtiyoriy bayon qilish im koniyatini 
birdaniga chegaralaydi. Sujet yo'nalishini eslash jaray on ida, hodisalar 
ketm a-ketligida faol yo'nalganlikning pasayishi, faol kuzatuvchanlikning 
pasayishi, faol kuzatuvchanlikning yetishmasligi kuzatiladi.
Ayrim hollarda bolalard a patologik shaxs xususiyatlari, nevrotik 
xarakter belgilari rivojlanadi. Bolalarda nutqiy nuqson bilan birgalikda 
negativizm , o 'z kuchiga ishonm aslik, zo'riqish holati, tez asabiylashish, 
xafa bo'lish, yig'loqilik va odam ovilik xislatlari kuzatiladi. Ayrim bolalar 
his-hayajonli vaziyatlardagina nutqdan foydalanadilar.
Xato qilib qo'yish va masxara bo'lishdan qo'rqish shunga olib keladiki, 
bolalar nutqiy qiyinchilikdan aylanib o'tishga harakat qiladilar, nutqiy 
m uloqotni rad etadilar, im o-ishoralardan k o 'p roq foydalanadilar.
B o la n in g s h a x s x u s u s iy a tla r i m a r k a z iy a s a b t i z i m i n i n g
shakllanmaganligi bilan bog'Iiq. Nutqiy nuqsoni tufayli bolalar jam oasidan 
ajralib qoladi va bu vaqt o'tishi bilan bolaning ruhiyatiga salbiy ta ’sir 
q ila d i. S h u n in g d e k , g n o z is , p ra k sis, v aq t s in te z i s h a k lla n is h id a
qiyinchiliklar, diqqatning shakllanm aganligi va hajm ini torligi, idrok va 
boshqa psixik faoliyatlarning shakllanm aganligi kuzatiladi.
Alaliyali bolalarda bilishning predm etli-am aliy faoliyati kechishidagi 
o 'z ig a xos x u su siy atlar, m azm uni b o 'y ic h a , fa o liy a t u slu b larin in g
um um lashganlik darajasi, bajarish darajasi b o 'y ic h a turli xildir. l.T. 
V la s e n k o , V .V. Y u rta y k in (1 9 8 1 ) b u n d a y b o la la r n in g m a k ta b
program m asini o'zlashtirishda orqada qolishini aniqlashgan va nutqning 
rejalashtiruvchi ham da boshqaruvchi funksiyalarini, um um lashtirishning 
shakllanm aganligi haqida gapirib o'tishgan.
Alaliyali bolalarning intellekti m uam m osi m utaxassislar tom on idan 
turlicha tahlil qilinadi. N. V. Bogdanov-Berezovskiy (1909), R. A. Belova-
208

---

D avid (1972) va b o sh q alar fikriga k o 'ra , bun d ay b olalard a tafak k u r 
birlam chi buzilgan b o'ladi va aynan shu n uq son nutqiy qobiliyatlarning 
rivojlanm asligiga olib keladi.
M.V. Bogdanov-Berezovskiyning aytishicha, bolalar afaziyasi (alaliya) 
nafaqat m iyaning m a ’lum sohalarini buzilishi va buning oqibatida barch a 
nutqiy funksiyalarda kam chiliklar bo'lishi bilan bog'Iiq b o'lm ay, balki 
intellektning um um iy m uhitida ham albatta o 'z aksini topadi.
N .N . T raugott (1945, 1965), R.Ye. Levina (1951), M .Ye. Xvatsev,
S.S. Lyapidevskiy, N.A. N ikashina va boshqalarning fikricha, alaliyali 
bolalarda n u tq n in g holatiga k o 'ra intellek t ikkilam i buzilgan. B iroq 
m u alliflar n u tq iy n u q so n va in telle k t o 'rta s id a ijobiy ko rrely atsiy a 
ko'rsatilm agan. Bu bolalarda bilim ga qiziqish bor, p red m etli-am aliy va 
m eh n at faoliyati y etarlich a sh ak llan g a n , am m o fikrlash jara y o n la ri 
sekinlashgan, tush u n ch alar shakllanm agan va h.k.
A laliyada nu tqiy tafakkur o'zig a xos shakllanadi. B uning u chu n 
to 'laq o n li til um um lashm alari va nutqiy tafakkurning o 'sib boruvchi 
tajribasi m uhim dir. N utq shakllanm aganligi bilan bog'Iiq, intellektual 
faoliyatda kam chiliklar kuzatiladi. B olalar nutqiy m uloqot jarayonida 
m a’lum otlar, tasaw u rlar ololmaydilar, ularda barcha psixik jarayonlarning 
kechishida o'zig a xoslik kuzatiladi, ikkinchi q ato rd a aqliy rivojlanishning 
orqada qolishi yuzaga keladi.
K o 'p hollarda alaliyada aqliy rivojlanm aganlik ikkilam chi nuqson 
bo'lib keladi. T adqiqotchilar bilim lar orasidagi ayrim uzilishlar haqida, 
bolalar fikrlarining aniqligi, qoloqligi h aq id a ham gapirib o 'tg an lar. 
Intellektual yetishm ovchilik yuqori darajadagi toliquvchanlik, diqqatning 
pasa y ish i, x o tira n in g p asay ish i, ish q o b iliy a tin in g b u zilish i b ilan
m urakkablashadi. N utqiy rivojlanm aganlikni b arta raf etish jaray on id a 
aqliy rivojlanishning kechikishi asta-sekin norm aga yetadi.
A laliyada m an tiq iy o p eratsiy a lam in g kam b ag 'allig i, fikrlashning 
buzilishi, ram ziylashtirish qobiliyatining pasayishi, um um lashtirish va 
m a v h u m la sh tirish , oral va d in a m ik p ra k sisn in g b u z ilish i, ak u stik
gnozisning buzilishi, y a’ni nutq ishtirokini talab qiluvchi intellektual 
o p eratsiy a lam in g pasayishi kuzatiladi. U m u m lash tirish d arajasinin g 
pasayishi o'yin faoliyatlarida, rol ijro etish uquvining shakllanm aganligida 
bolalarning birgalikda o'ynaladigan o 'yinlarida nam oyon bo 'ladi.
Bolalarga vazifalar nutqiy rejada, so'z ko'rsatm alari bo'yicha berilm ay 
ko'rgazm ali tak lif etilsa, bolaga vazifani bajarish osonroq bo'ladi. Bu 
faoliyatda im pulsivlik, tartibsizlik, passivlik, toliqish, predm etli am aliy 
faoliyat xususiyatlarida o 'z ifodasini topadi.
Bolalarda fazoviy-vaqt m unosabatlarining shakllanishida qiyinchiliklar 
yuzaga keladi, predm etlarning vaqt va fazoviy xususiyatlarini so 'z bilan 
belgilash va idrok qilish, xotira, idrok, tafakkur operatsiyalari (analiz, 
sintez, um um lashtirish, taqqoslash) buziladi, m antiqiy abstrakt tafakkur
209

---

darajasi yetarlicha shakllanm agan, am m o bolalar berilgan m uhokam a 
usulini aniq saqlaydilar, ishda yordam dan foydalanadilar. Bir q ato r 
tadq iq otchilar alaliyali bolalarda intellektning birlam chi saqlanganligi 
h a q id a g a p irib o 't a d i l a r va ijo b iy d in a m ik a n i, ijtim o iy m e h n a t 
ad a p ta tsiy a sin in g yetarli im k o n iy a tla rin i t a ’kidlab o ‘ta d ila r (N .M . 
U m anskaya, L.R. Davidovich).
B o la la rd a p six o fizik q o ‘z g ‘a lu v c h a n lik yoki to rm o z la n g a n lik , 
kuzatuvchanlikning pasayganligi, motivatsion va hissiy-irodaviy sohaning 
yetishmasligi kuzatiladi. Bolalar uzoq vaqtgacha vazifani bajarishga kirisha 
olm aydilar, m uam m oli vaziyatni yuzaki baholaydilar, tu rg ‘un b o'lm agan 
qiziqishlarga intellektual passivlikka, bilim lardagi uzilishlarga (nutqiy 
tajribaning yo'qligi va bilish faoliyatining chegaralanganligi bilan bog'Iiq), 
o'ziga xos xulqqa va boshqa bir qator xususiyatlarga egadirlar.
Sust nutqiy faollik um um iy tushunchalar zaxirasini cheklaydi. Biroq 
ko'pchilik hollarda alaliyali bolalarning oliy asab faoliyatining o 'ziga 
xosligidan kelib chiqib, intellektual kam chiliklar ikkilamchi hisoblanadi. 
N utqiy jarayonlar va holatlar inson ruhiy faoliyati qurilishi tizimi haqidagi 
kontekst sifatida к о 'rib chiqiladi. Bunday bilish, hissiy-iroda m otivatsion 
jarayonlar bir-biri bilan ajralmas ahamiyat kasb etadi. Bolaning intellektual 
rivojlanishi m a ’lum holda nutqning holatiga k o 'ra belgilanadi. Biroq 
nutqiy nuqsonlarning vujudligi, aqliy qoloqlikning belgisi emas.
Alaliyada nutqning yo'qligi yoki to 'liq shakllanm aganligi bola ruhiy 
rivojlanishiga o'ziga xos t a ’sir etadi va ruhiy jarayonlarni kechishiga t a ’sir 
etib, o'ziga xos m anzara kasb etadi. Alaliyada bolalarda nutq atrof-m uhitni 
bilishning yetakchi vositasi hisoblanmaydi. Shuning uchun q ator hollarda 
intellektning m e ’yorda rivojlanishini ta ’m inlay olm aydi. N utqiy nuqson 
bilish faoliyatining to 'laq o n li rivojlanishini sustlashtiradi.
A la liy a li b o l a l a r t a f a k k u r i n i n g h o l a t i h a q id a g i m a s a l a la r
d iffe re n s ia ts iy a la s h g a n h o ld a hal q ilin ish i lo z im , c h u n k i n u tq iy
rivojlanmaganlikning turli xil variantlari uchraydi va bunda turli darajadagi 
in te lle k tu a l y e tis h m o v c h ilik k u z a tila d i: y eng il ik k ila m c h i a q liy
rivojlanishning kechikishidan aqliy qoloqlikgacha.
A laliyali b o la la r va aqli z a ifla r differen sial d iag n o stik asi ju d a
m urakkabdir, ayniqsa, erta yoshlarda bolalarni bir m arotaba tekshiruvdan 
o'tkazish hollarida. Alaliyali bolalarni am aliy kuzatish jarayoni ularda 
m a ’lu m o tla r, ta s a w u r la r zaxirasinin g k o 'p lig in i, n u tq d a n ta sh q a ri 
vaziyatlarda m im ika, im o-isho ralarni tu sh u n ish larin i, a tro f-m u h itd a
m o'ljal ola bilish m alakasining borligini ko'rsatdi; bolalar vaziyatdagi 
o'zgarishlarni hisobga oladilar, o 'z nutqlariga tanqidchan, uning to'laqonli 
emasligidan aziyat chekadilar, aqli zaiflarga qaraganda ishda yaxshi yordam
ko'rsatadilar. N .I. Jinkin fikricha, alaliya va oligofreniya to 'qn ashuv ida 
nutq va tafakkur o'rtasidagi nisbat haqida k o 'p asrlik m uam m o yotadi. 
M a’lum som atik nuqsonlar mavjudligida ham , xarob holdagi nutqiy holat
210

---

natijalarini aqliy zaiflikka kiritish m u m kin em as, deb ta ’kidlaydi N . I. 
Jinkin (1972).
A laliyaning darajalarini turli o lim lar tu rlic h a k o 'rsatad ilar. R.Ye. 
L evina nutqiy rivojlanm aganlikning u ch darajasini k o 'rsa tad i, N .N . 
T raugott, L.V. M elexova alaliyada bolalar n utq in i shakllanishining 4 
bosqichini davr ajratib ko'rsatadilar. O.V. P ra d in a b u nutq kam chiligining 
4 b o sq ic h in i k o 'rsa ta d i, am m o b u b o s q ic h la r y u q o rid a k eltirilg an
bosqiehlardan farq qiladi. Bu b orada asosli qaram a-qarshi fikrlar mavjud 
emas: birinchi nom lari keltirilgan m ualliflar nutq rivojlanishining dastlabki 
davrlarini b irm uncha chuqurroq ko'rib ch iq d ilar va butunlay nutqsizlik, 
yoki alohida ch u g 'u rlash belgilari, em o tsio n al o vozlar va h.k. larni 
ajratdilar. О. V. Pravdina bolada birinchi ju m lalarn ing paydo bo'lishini 
alohida davr qilib olishni m aqsadga m uvofiq deb hisoblaydi. K o'rsatilgan 
darajalar hech qachon to 'g 'rid a n to 'g 'ri bola yoshi va intellekti bilan 
m os k e la v e rm a y d i. B arc h a d a r a ja la rn in g k e tm a - k e t ja m la n u v c h i 
ko'rsatkichlari h ar bir alohida bola nutqining shartli rivojlanish yo 'lini 
ko'rsatib beradi.
N utqiy kam chiliklarni darajalarga b o 'lish h a r doim ham aniq em as, 
chunki bu darajalarning keskin chegarasi y o 'q . Ayrim hollarda bolalar 
nutqini nutqiy kam chiliklarning b iro n -b ir darajasiga taxm inan kiritish 
m um kin. N u tq i um um an rivojlanm agan b olalar ju d a kam uchraydi, 
k o 'p ro q u yoki bu darajadagi nutqiy rivojlanm aganlik hollari kuzatiladi. 
M o to r alaliyada bolalar nutqini aniq bosqichlash m um kin em as, bu nd a 
b o la n u t q i n i n g a y rim t a r k ib i y q i s m l a r i n i n g s h a k l l a n i s h i n in g
proporsionallanm aganligi, xatolarning turg'unligi kuzatiladi.
N u tq n in g o 'z -o 'z id a n rivojlanishida tu rli xil x ato larn in g yuqori 
darajada jadallashuvi alaliyaning m uhim belgilaridan biri hisoblanadi.
Buzilishning o'ziga xosligi chug'urlash davrining o'zidayoq nam oyon 
bo'ladi: u haddan tashqari bir turliligi bilan xarakterlanadi yoki bu davr 
butunlay bo'lm aydi. Birinchi so'zlar va ju m lalar m a’lum darajada kechikib 
paydo b o'ladi va alaliyada nutq rivojlanishining barcha bosqichlarida 
uning barcha tom onlarini buzilganligi kuzatiladi.
Alaliyali bolalar nutqining rivojlanishi jaray o n id a m uayyan ijobiy 
dinam ikani kuzatish m um kin: bolalar nutq holatining bir darajasidan 
ikkinchi darajasiga, birm uncha yuqorisiga o 'tad ilar. U lar u yoki bu nutqiy 
ko 'n ik m a va m alakalarni egallaydilar, gapirm ay yurishni to'xtatadilar, 
biroq nutqi rivojlanm agan bolalar b o 'lib qolaveradilar. Tem pi bo'yicha 
juda sekinlashg an, am m o shu bilan birga rivojlanishga kirishishida 
nuqsonlar aniqlanadi. Bu nuqsonlar spo n tan kom pensatsiyaga deyarli 
"bosh qo'shm aydilar" va yo'naltirilgan korreksiyada qiyinchilik bilan 
b arta raf etiladilar. K o'pchilik bolalar alaliyaning barch a shakllari uchun 
xarakterli bo'lgan um um iy nuqsonlarga egadiriar: so 'z m azm uni tizimining 
shakllanm aganligi, gram m atik tizim kam chiliklari, sem antik nuqsonlar.
211

---

B olalarda strukturali-sem antik to ‘ldirish aloh ida bayon qilishlari singari 
bog'langan nutqda ham buziladi.
M a k ta b t a ’lim i ja ra y o n id a , y o z m a n u tq uq uv i va k o 'n ik m a -
m alak alarin in g sh ak llan ish id a k o ‘p son li q iy in ch ilik lar a n iq la n a d i; 
k a m b a g ‘al n u tq iy a m a li y o t s a b a b li, til u m u m la s h m a l a r i n i n g
shakllanm aganligi sababli savodga o ‘rgatishni egallash va gram m atikani 
o ‘rganishga tayyorgarlik shakllanm aydi.
M o to r alaliya uchun um um iy n u q so n lar qatorida uning m a ’lum
shakllari uchun xarakterli ko‘rinishlar kuzatiladi. Aynan shu kam chiliklar 
buzilish yadrosini tashkil qiladi va bularni n utq rivojlanishining dastlabki 
davrlarida har doim ham aniqlab b o ‘lm aydi, chunki ular q o ‘shim cha 
nuqsonlar bilan niqoblanib oladilar.
Alaliyada nutq rivojlanishining barcha bosqichlarida nutqning ham m a 
tom onlarini rivojlanishida kam chiliklar kuzatiladi.