M. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov

Import xaridlar samarasi 
shuni bildiradiki, biror mamlakatda 
tovar va xizmatlarning ichki narxlari tashqi narxlarga nisbatan oshib 
borsa, shu mamlakatda ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlarga 
talab kamayadi va o‘z navbatida shu mamlakatda import 
mahsulotlarga bo‘lgan talab oshadi. Va, aksincha, ichki narxlarning 
pasayishi importning kamayishiga va eksportning oshishiga yoki 
YaIMga talab oshishiga olib keladi. Bu esa sof eksport hajmi orqali 
yalpi talab hajmiga ta’sir ko‘rsatadi. 
P↑→ X↓ (M↑)→Xn↓ →AD↓ 
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan omillar yalpi talabning baho omillari deb 
ataladi. Bundan tashqari yalpi talabning bahoga bog‘liq bo‘lmagan 
omillari ham mavjud. Bu omillardagi o‘zgarishlar yalpi talabning 
miqdorida o‘z aksini topadi va uning egri chizig‘ini chapga yoki 
o‘ngga siljitadi (5.1-rasm). Yalpi talabning bahoga bog‘liq bo‘lmagan 
omillariga quyidagilarni kiritamiz: 
1.
Iste’mol xarajatlaridagi o‘zgarishlar: 
a)
iste’molchilarning real moddiy aktivlari miqdorining 
o‘zgarishi; 
b)
iste’molchilar kutishi; 
v) 
iste’molchilarning 
qarzlari 
miqdorining 
o‘zgarishi;g) 
iste’molchilar daromadlaridan olinadigan soliqlar miqdorining 
o‘zgarishi. 
2.
Investitsiya xarajatlaridagi o‘zgarishlar: 
a) foiz stavkasidagi o‘zgarishlar;

---

67 
b) investitsiyalardan kutilayotgan foyda normasining o‘zgarishi;
v) korxonalardan olinadigan soliqlar miqdorining o‘zgarishi; 
g) yangi texnologiyalarning ishlab chiqarishga jalb qilinishi;
d)zaxiradagi quvvatlar o‘zgarishi. 
3.
Davlat xarajatlarining o‘zgarishi. Masalan, harbiy xarajatlar 
va yangi kasalxona va boshqa muassasalar qurishga qaror qilinganda. 
4.
Sof eksport hajmidagi o‘zgarishlar. 
a)
boshqa mamlakatlar milliy daromadlarining o‘zgarishi. 
b)
valuta kurslaridagi o‘zgarishlar. 
Pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi yuqoridagilardan tashqari 
yalpi talabning narxlarga bog‘liq bo‘lmagan yana ikki omilini beradi. 
Bular: pul taklifi (M) va pulning aylanish tezligi (V) dir. 
Yalpi talabning bahoga bog‘liq bo‘lmagan omillari ta’sirida AD 
egri chizig‘i o‘ngga yoki chapga siljiydi (5.1-rasm). Natijada ma’lum 
baho darajasiga mos keluvchi talab qilinayotgan yalpi ichki mahsulot 
hajmi o‘zgaradi. 
Pul taklifining, pulning aylanish tezligining oshishi, boshqa 
davlatlar milliy daromadining oshishi, milliy valuta kursining ma’lum 
miqdorda pasayishi (bular eksportning ortishi, importning pasayishiga 
olib kelishi tufayli) oqibatida sof eksportning pasayishi va yalpi 
xarajatlar turli komponentlarining oshishi AD egri chizig‘ining o‘ngga 
siljishiga olib keladi. Bunga aksincha bo‘lgan holatlarda AD egri 
chizig‘i chapga siljiydi.