M s h. N u r m a t o V a, s h. T. H a s a n o V a rasm, buyum yasash va tasviriy faoliyatga

IV.  3.  M ASHG‘ULOTLARNI  KUZATISH  B O ‘YICHA 
UM UM IY  KO‘RSATMALAR
Ijobiy natijalarga erishish ta ’lim jarayonining to ‘g‘ri  tashkil  etil- 
ishiga  bogiiqdir.  M ashg'ulotlarga  kirishda,  eng  aw alo ,  gigiyenik 
sharoitlarga  rioya  qilishga  e ’tibor  berish  kerak:  m ashg‘ulot 
o'tkaziladigan  xona  yaxshi  shamollatilgan  b o iish i  lozim;  m e’yoriy 
yoritilgan va yorug iik  chap tom ondan  tushib  turgan b o iish i  kerak; 
jihozlar,  asbob-uskuna  va  m ateriallar  ham da  ulam i  joylashti­
rish  pedagogik,  gigiyenik  va  estetik  talablarga javob  berishi  kerak. 
M ashg‘uJotlarning  davomiyligi  belgilangan  m e’yorlarga  muvofiq 
kelishi  kerak, vaqtdan  esa to iiq  foydalanish  lozim.  M ashg‘ulotning 
boshlanishi, bolalar e ’tiboriniing uyushtirilishi, bolalar oldiga ta iim  
yoki  ijodiy  vazifalarning  q o ‘yilishi,  uni  bajarish  usullarining  tush- 
untirilishi  katta  aham iyatga  egadir.
Tarbiyachining  ishi  kuzatilar  ekan,  uning  bolalar  bilan  aloqa- 
sini,  ularning  muvaffaqiyatlariga  qiziqish  bildirilayotganligini, 
uJarga  xayrixohlik  va  m ohirlik  bilan  m u nosabatda  b o iin a y o t- 
ganligini,  bolalar  oldiga  o ‘quv-ijodiy  topshiriqning  q o ‘yi!ishini 
e ’tiborga  olish  m uhim dir.  Ayniqsa,  tarbiyachining  nutqiga  (sa- 
vodli,  tushunarli,  em otsional  ta ’sirli  qilib  gapira  oladim i)  alohida 
e ’tibor  berish  kerak.
Tarbiyachi  harakat usullarini  tushuntirishi,  ko‘rsatishlar vaqtida 
bolalarni  faollashtirishi,  ularni  aytayotgan  gaplarni  anglashga,  es- 
lab  qolishga undashi  m uhim dir.  Bolalarga  u yoki  bu  holatni  takror- 
lashlariga,  aytishlariga  (masalan,  masalani  hal  qilish,  o ‘yinchoqni 
qanday yasash)  im kon berish kerak.  Tushuntirishlar  3—5  daqiqadan 
ortiq vaqtni  olmasligi  kerak.
Pedagog  mashg‘ulot  davom ida  bolalarning  individual  xususi­
yatlarini  nazarda tutib,  bolalarni  ishda faol  qatnashishga jalb  qiladi, 
ularda  o ‘quv  faoliyati  malakalarini  tarkib  toptiradi,  o ‘z  harakatla- 
rini  baholash  va  nazorat  qilish  qobiliyatlarini  o ‘stiradi.  0 ‘quv vazi- 
yatidan  bolalarda  o ‘rtoqlariga  nisbatan  xayrixohlik  bilan  m unosa­
batda  b o iish ,  chidam ,  maqsadga  intilganlikni  rivojlantirish-dan 
foydalaniladi.
M udira  e ’tibor beradigan  asosiy  obyekt,  bu  bolalar ham da  b o ‘- 
ladigan  mashg‘ulotning  boshlanishi  va  davomiyligi  xatti-harakat- 
laridir.  U  bolalarning  m ashg‘ulotlarda xatti-harakat  qoidalarini  ba-
56

---

jarayotgan  yoki  bajarm ayotganliklarini  kuzatadi.  M ashg'ulotlarda 
bolalar  to ‘g‘ri  o ‘tirishlari,  chalg‘iyvermasliklari,  tarbiyachi  va  o ‘r- 
toqlarining  gaplariga  diqqat  bilan  quloq  solishlari,  faqat  tarbiya- 
chi  so‘ragandagina  javob  berishlari  kerak;  javob  berayotganda 
o ‘rinlaridan  turishlari,  agar  kerak  bo'lsa,  stol  yoniga  kelishlari 
lozim;  rasm  b o ‘yicha  gapirganda  ko‘rsatkichdan  foydalanishlari 
lozim.  K attaroq  bolalar  o ‘z  ish  joylarini  darhol  tayyorlay  olish- 
lari,  kerakli  m aterialni  (bo‘yoq,  suv,  plastilin  va shu  kabilarni)  olib 
kelishlari,  zarur  m avzuda  ishlay  olishlari  kerak.
M ashg‘ulot  davom ida  asosiy  e ’tibor  dastur  m aterialining  bola­
lar  tom onidan  o ‘zlashtirilishiga,  bolalar  bilimining  sifatiga,  nutq, 
qo ‘l  va  harakat  ko‘nikmasi  ham da  m alakalarining  rivojlanganlik 
darajasiga  qaratilishi  lozim.  M ashg‘ulot  kuzatilar  ekan,  ayrim  b o ­
lalar  qanday  ishlayotganligini  qayd  etish,  ayrim  topshiriqlarni  b a ­
jarish  vaqtida  yuzaga  kelgan  qiyinchiliklarni  aniqlash  m uhim dir. 
M udira  dalillarni  qayd  etadi,  keyin  shular  asosida  bolalar  to m o n i­
dan  bilim larning  egallanishi,  ko‘nikm a va  malakalarning  shakllan- 
ganligi  haqida  xulosalar  chiqaradi.
Shuningdek,  m aktabgacha  ta ’lim  muassasasining  m udiralari 
(bir guruhda  turli  yoshdagi  bolalar tarbiyalanadigan)  yoshga  qarab 
guaihchalarga  b o ‘lish  qanday  tashkil  etilganligi  (kichik  va  k a t­
ta  guruhchalar  qayerda  va  qanday joylashtirilganligi,  gum hchalar 
ishini  qanday  boshlaganliklari  —  bir  vaqtda  boshlagan  yoki  bosh- 
lamaganligi,  qaysi  guruhcha  oldinroq  shug‘ullana  boshlaganligi) 
va  har  qaysi  yoshga  ko‘ra  b o ‘lingan  guruhchalar  uchu n  m ash- 
g ‘ulotning  davomiyligi,  m ashg‘ulot  yakunida  kichik  bolalar  nim a 
bilan  m ashg‘ul  b o ‘lishgan  ham da  katta  bolalar  ishda  davom   etib 
turishganda  u lar  o ‘zlarini  qanday  tutishgani,  tarbiyachi  barcha 
bolalarning  faol  faoliyatlarini  qanday  usullar  bilan  ta ’m inlagani, 
u  o ‘z  diqqatini  bolalarning  ikki-uch  guruhchasiga  taqsim lay  ol­
gan  yoki  olm aganligi,  har  bir  bola  faoliyatini  nazardan  qochir- 
gan-qochirm aganligi,  bolalarda e ’tiborning  to ‘planganligi  va  mus- 
taqillikning  tarbiyalangan-tarbiyalanm aganligi  haqida  q o ‘shim cha 
tarzda  tushuntirishi  kerak.
M udira  qanchalik  k o ‘p  narsani  ko‘ra  olsa  va  eslab  qola  olsa,  u 
m ashg‘ulotning  ijobiy  tom onlari  va  nuqsonlarini  shunchalik  cliu 
qur tahlil  qila  oladi,  u   chiqaradigan  xulosalar shunchalik  islioncli 
li  b o ia d i.
57

---

Kuzatishlar  vaqtida  yozib  borish  kerakmi  va  u  qaysi  sxemada 
b o ‘lishi kerak? Yozuvlar ko‘rilganlarni, kuzatilayotgan narsalar haq­
ida  o ‘z  fikrini,  ijobiy yoki  salbiy  dalillarni  qayd  etish  uchun  zarur- 
dir.  M ashg‘ulotlam i tahlil qilishda xulosalarni isbotlashga asoslash- 
ga  yordam  beradi.
Q anday yozish kerakligi haqidagi masala prinsipial masala emas: 
har  kim  o ‘ziga  qanday  qulay  b o ‘lsa,  shunday  yozaverishi  mum kin.
K uzatish  va  dalillarni  to ‘plash  ishning  birinchi  yarm i  b o ‘lsa, 
ikkinchisi  dalillarni  tahlil  qilish  va  pedagogik  jarayonning  yu- 
tuqlari  va  kam chiliklari  haqida  asosli  xulosalar  chiqarishdan  ibo- 
rat.  A m alda  esa  quyidagi  kabi  h olatlar  uchraydi:  m udira  tarbi- 
yachining  ishini  tahlil  qiladi  va  xulosalar  chiqaradi,  am m o  ular­
ni  aniq  dalillar,  ishonarli  m isollar  bilan  tasdiqlam aydi.  B un­
day  hollarda  xulosalar  tasodifiy,  subyektiv  tuyulishi  m um kin. 
B oshqacha  ham   b o ‘ladi:  m udiri  m ashg‘ulotni  diqqat  bilan  ku- 
zatgan,  k o ‘pgina  dalillarni  yozgan  va  eslab  qolgan,  am m o  bu 
dalillarni tah lil  qilm agan,  ularni  um um lashtirm agan,  shuning u c ­
hun  chiqarilgan  xulosa va  tarbiyachiga berilgan  tavsiyalar bunday 
vaqtda  retseptiv  xarakterda  b o'lib  qoladi.  D em ak,  m udira  o ‘zida 
kuzatish,  dalillarni  k o ‘rish,  shuningdek,  ularni  tahlil  qilish,  um - 
um lashtirish  k o ‘nikm asini  tarkib  toptirish  kerak.  M ashg‘ulotlarni 
tahlil  qilish  uchun:  1)  m ashg'ulotning  tashkil  etilishini;  2)  das­
tu r  m azm unini;  3)  m ashg'ulotni  o ‘tkazish  m etodikasini;  4)  uning 
natijalarini  (y a’ni  tekshirish  vaqtida  bolalardagi  bilim ,  k o ‘nikm a, 
m alaka  h am da  ularning  x atti-harakatlarini)  ko‘rib  chiqish  kerak 
b o ‘ladi.