M s h. N u r m a t o V a, s h. T. H a s a n o V a rasm, buyum yasash va tasviriy faoliyatga

IV.  1.  M ASHG‘ULOTGA TARBIYACHINING 
TAYYORLANISHI
M ashg‘ulotni  boshlashdan  aw al,  tarbiyachi  albatta  o ‘zi  tanla- 
gan  natura,  o ‘yinchoq,  illustratsiya  va  o ‘zi  bolalarga  nisbatan 
qayerda  turishi  kerakligini  aniqlab  oladi.  M ashg‘ulotdan  oldin  ta r­
biyachi  albatta  chizishni,  loydan  yasashni,  qirqishni  m ashq  qilishi 
lozim.  Bu  esa  tarbiyachiga  uni  tasvir  etishning  yo‘l  va  vositalari- 
ni  aniqlab  olish va  har bir  m urakkab  qismi  ustida  ko‘proq  ishlash-
52

---

ni  va bolalarning  diqqatini  h am   shu yerga  ko‘proq  tortish  imkoni 
ni  beradi.  M ashg‘ulotga tayyorlanish jarayonida tarbiyachi  metodik 
adabiyotlarga  m urojaat  etadi,  qay  b ir  m etod  va  usullarni  q o ‘ I lash 
mumkinligi ustida  ishlaydi.  Tarbiyachi  mashg‘ulotni  tashkil  etishga 
tayyor b o ig a c h ,  bolalarni  o ‘yin  faoliyatidan  asta ta iim iy  faoliyatga 
ko‘chirib  o ‘tadi.  M ashg‘ulotni  tashkil  etish  jarayoni  bir-ikki  daqi- 
qani  tashkil  etadi.  Bu  qism  m ashg‘ulotga  qarab  turlicha  uyushtiri- 
lishi  m um kin.  M asalan,  bolalarning  tasvirlashlari  kerak  b o iad ig an  
predm et  yoki  illustratsiyalam i  k o ‘rishni,  kichkintoylarga  esa  o ‘sha 
narsa  bilan  o ‘ynashi,  q o ii  bilan  tegishi  m um kin  b o ‘ladi.  Kichik 
guruhdan  boshlab  bolalarni  sekin-asta,  shovqinsiz,  stol  atrofiga 
o ‘tirishga  o ‘rgatamiz.  M ashg‘ulotning  turiga  va  m azm uniga  qarab, 
turlicha  o ‘tkazilishi  m um kin.  M asalan,  kichik  guruhda  yarim   oy- 
sim on  shaklda  o ‘tkazish  m um kin.  Bunda  tarbiyachi  har  bir  bolani 
ko‘radi  va  yordam   ko‘rsatish  m aqsadida  h ar  birining  oldiga  bori- 
shi  mum kin.
H am m a  mashg‘u lotlar u ch   qismga  b o ‘linadi:
—  m ashg‘ulotning  boshlanishi  —  topshiriqni  tushuntirish;
—  m ashg‘ulotning  borishi  —  topshiriqning  bolalar  tom onidan 
bajarilishi;
—  m ashg‘ulotning  yakuni  —  bolalar  bilan  bajarilgan  topshiriq­
ni  tahlil  qilish.
I 
va  II  qismlar  bolalar  yoshi  va  topshiriqqa  qarab,  2—5  daqi- 
qagacha  davom  etishi  m um kin,  I  qism da  tarbiyachi  bolalarga  ular 
bajaradigan  topshiriqni  xabar  qiladi.  Tarbiyachining  tu shuntiri- 
shi  em otsional,  ijodiy  kayfiyat  tug‘dirishi  lozim.  II  qism da  ta r­
biyachi  bolalarning  berilgan  topshiriqni  bajarishga  kirishishlarini 
tekshiradi.  Bolalar  ishi  o ita s id a   pauza  b o ‘lmasligini,  bola bir to p ­
shiriqni  bajardim i,  keyingisiga  darhol  o ‘tishlari,  bajarishlarini  ku­
zatish  lozim.  M ashg‘ulot  davom ida  bolalar  tin ch   ishlashga,  o ‘z 
o ‘rinlaridan  so ‘roqsiz  turm aslikka  o'rganadilar.  K atta  guruhda- 
gi  bolalar  dastaw al  tarbiyachi  ruxsati  bilan,  keyin  o ‘zlari  suvni, 
m o ‘yqalam ni  o ‘z joyiga  q o ‘yadilar.  Kichik guruhda  bolalar  m usta­
qil  b o ‘lm aganlari  uchun  ko‘proq tarbiyachining  o ‘zi  bolalar  oldiga 
kelib turadi.  0 ‘rta guruhdan  boshlab bolalar tarbiyachiga  qoMlarini 
ko‘tarib,  m urojaat  etishga  o ‘rganadilar.  Bolalarni  asta-sekin  m us­
taqil  ishlashga o ‘rgatib boriladi.  B o rb o ‘lgan  qiyinchiliklarni  o'/.lari 
hal  etish  yo‘llarini  o ‘rganib  boradilar.  M ashg‘ulotning  yakimijvi
53

---

daqiqa  qolganda  bolalar  ogohlantiriladi.  Bu  narsa  kichik  guruh 
bolalari  uchu n  ortiqcha  hisoblanadi,  chunki  ular  hali  bu  aloqani 
egallamagan  b o ‘ladilar.  K ichik  guruhdan  boshlab  bolalarga  agar­
da  ishini  oldinroq  tugatgan  b o ‘lsa,  o ‘zi  yana  rasmni  elem ent  b i­
lan  boyitish  taklif etiladi.  Tarbiyachi  ishni  tugatishni  q at’iyan  tak­
lif etsa,  bolalar  hammasi  ishni  tugatishi  va  tarbiyachi  kunning  ik­
kinchi  yarm ida  bolalarga  o ‘z  ishlarini  tugatib  olishga  imkon  yara- 
tishi  lozim.
Bolalar  ishini  tahlil  qilish  m uhim   m etodlardan  biri  b o ‘lib  hi­
soblanadi.  Bolalar  ishlarining  tahlili  ta ’limiy-tarbiyaviy  ahamiyatga 
ega.  Bolalar  ishlari  devoriy  ro‘znom a  qilib  osiladi.  Bolalar  devoriy 
ro'znom adagi  ishlarini  yaxshilab  ko‘rib  chiqadilar.  Tarbiyachi 
bolalarning  fikrlarini  so ‘raydi  va  bolalar  ishlariga  um um iy  baho 
beradi.  M ashg‘ulotdan  so‘ng  bolalarga  o ‘z  ishlarini  ko'rib  chi­
qish  uchun  yana bir bor  im koniyat yaratib  beradi.  Agar  mashg‘ulot 
cho‘zilib,  vaqt  qolmasa,  sayrdan  keyin  yoki  kunning  ikkinchi  yar­
mida  amalga  oshirish  mum kin.  Bolalar  ishlarida  tarbiyachi  ota- 
onalar  uchun  burchak  tashkil  etadi  va  bolalar  ishlarini  u  yerda 
keyingi  mashg‘ulotgacha qoldiradi. Albatta,  ular dastaw al yaxshilab 
bezatiladi.  U larni  turlicha  bezatish  mumkin.  M asalan,  pasport  si­
fatida.  Pasport  bolalar  ishidan  katta  b o ‘Iib,  bolalar  ismi,  familiyasi 
yoziladi  va  ancha vaqtgacha saqlashga  imkoniyat  beradi.  Agar bur­
chak  tashkil  etishning  iloji  bo‘lmasa,  bolalar  ishidan  albom  qilina- 
di.  H ar bir  kishiga  bittadan  varaq  ajratiladi  va  varaq  ustiga  konvert 
yopishtiriladi.  Bolaning  ismi  yozib  qo'yilib,  shu  konvertga bolaning 
h ar bir  bajargan  ishi  solinadi.
Aralash  yosh  guruhlarda  m ashg‘ulotni  tashkil  etish  o ‘ziga  xos 
xususiyatga  egadir.  Bu  guruhni  2-3  yuqori  guruhga  bo‘lib,  har biri 
uchun  o ‘zining  dastur  m azm uni  aniqlanadi  (bolalarning  hammasi 
birgalikda,  bir vaqtda,  bir  faoliyat  bilan  shug‘ullansa  ham).
IV.  2.  BOLALARNI  M A S H G ‘ULOTLARDA  0 ‘Q IT IS H
0 ‘qitish  —  m aktabgacha  tarbiya  yoshidagi  bolalarni  elem en - 
ta r  bilim lar  sistem asi  b ilan   ta n ish tirish d a,  «U ch  m ing  yillik- 
ning  bolasi  dasturi»da  nazarda  tu tilgan  ko‘nikm a  va  m alak a- 
larni  sh ak llan tirish d a  yetakch i  rolni  o ‘ynaydi.  0 ‘qitish  ja r a ­
y o n id a  bo lalarga  yangi  bilim larni  m u n tazam   berib  borish,  u la r
54

---

ja m g ‘argan  tasavvurlarni  an iq lash   va  sistem alashtirish,  b o la­
larning  bilish  jarayo nlari  h am d a  tafa k k u r  faolliklarini  rivojlan­
tirish  am alga  oshiriladi.
0 ‘qitish  —  ikki  tom onlam a  jarayon:  m ashg‘ulotlar  kuzatilar 
ekan,  tarbiyachining ta ’lim berish  faoliyatini,  uning bolalarga ta ’sir 
etish  im koniyatlarini  ham da  bolalarning javob  berish  reaksiyalari- 
ni,  o ‘quv  harakatlari  sifatini  ham   baholash  m uhimdir.
T a ’lim  jarayoni  bolalarning  jism oniy,  m a’naviy,  m ehnat  va 
estetik  rivojlanishlariga  har  tom onlam a  ta ’sir  ko‘rsatadi.  Shuning 
uchun  ta ’lim  jarayonini  kuzatishning  m uhim   vazifasi  uning  bola­
larga  tarbiyaviy,  u m u m ta’lim  ta ’sirini  (kuzatuvchanlik,  zehnlilik, 
aqliy,  nutqiy  va  harakat  faolligi,  mustaqillik,  ijodiy  tashabbusning 
rivojlanishini)  aniqlashdir.
Pedagog  har  bir  m ashg‘ulotda  ta ’lim  va  tarbiyaning  o ‘zaro 
bog‘liq  vazifalarini  amalga  oshirishni  esda  saqlashi  m uhimdir. 
M asalan,  bolalarga  rasm  solish  usullarini  tushuntirar  ekan,  u  b o ­
lalarga  predm etni  izchil  tahlil  qilishni,  ko‘rganlarini  tasvirlash- 
ni,  harakat  usullari  haqida  gapirishni,  b o ‘yoqdan  tartibli  foydala- 
nishni,  o ‘rtog‘iga  xalaqit  berm aslikni  oxirida  ham m a  narsani  o‘zi 
joy-joyiga  olib  qo‘yishni  o'rgatadi.  Shuning  uchun  tasviriy  faoli­
yat  m ashg‘ulotlarida  bolalarning  tashqi  dunyo  haqidagi  tasaw u r- 
lari  qandayligini,  ular  o ‘z  fikrlarini  erkin  bayon  qila  olishlarim, 
ularning  lug‘at  boyliklari  qandayligini  aniqlash  mum kin.  Bola- 
lardagi  m a’naviy  tasaw u r  darajasini  bajarilgan  ishlarni  baholashi 
va  shu  kabilardagi  fikrlari  ham da  luqm alaridan  bilib  olish  m um ­
kin.  D em ak,  ko‘rilgan  h ar  bir  m ashg‘ulotlarda  dasturning  bar­
cha  b o ‘limlari  b o ‘yicha  bolalar  bilan  olib  borilgan  ishning  daraja- 
si  xuddi  ko‘zgud'agidek  aks  etadi.  Tarbiyachi  o ‘tkazadigan  mash- 
g‘ulotlarning  muvaffaqiyati  uch  shartga:  dasturni  yaxshi  bilishga, 
ta ’lim  metodikasini  egallaganlikka,  o ‘z guruhidagi bolalarning yosh 
va  individual  xususiyatlari  ham da  im koniyatlarini  bilishga  bog‘liq 
bo‘ladi.
Tarbiyachini  nazorat  qilish  va  unga  yordam   k o ‘rsatish  uchun 
m aktabgacha  ta ’lim  muassasasi  m udirasi  barcha  yosh  guruhlari- 
ning  dasturini  ham da  ta ’lim  m etodikasini  bilishi,  m aktabgacha 
tarbiya  yoshidagi  bolalarning  psixo-fiziologik  xususiyatlarini  tu- 
shunishi,  yangi  ilmiy tadqiqotlar va  ilg‘o r pedagogik  tajribadan  xa 
bardor b o ‘lishi  kerak.
55

---