M ashg‘ulot tahlili.
M ashg‘ulot m azm uni m azkur yosh guruhi dasturiga, yil fasliga,
bolalarning tasviriy im koniyatlariga muvofiq keladimi?
Yangi narsalar va bolalarga tanish narsalar o‘rtasidagi muvofiq-
likning oldingi o ‘tgan m ashg'ulotlar bilan aloqasi. Em otsional-
ijodiy o ‘quv yuklamasi, m ashg‘ulot m azm unining tarbiyaviy va bi-
lish ahamiyati.
M ashg‘ulotning tashkil etilishini, m ateriallar va ko‘rgazmali
qurollarning sifatini, bolalar ham da tarbiyachilarning tayyorgar-
liklari (ish usullarini ko ‘rsata bilish)ni baholash. N avbatchilarning
m ashg‘ulotga tayyorlanishdagi roli, navbatchilar ishining o ‘z -o ‘zi-
ga xizmat ko'rsatish bilan biriktirilishi.
Tarbiyachi tushuntirishlarining to ‘g‘riligi va tushunarliligi. O lqi-
tishning mashg‘ulot turlarida foydalanilgan usullarining muvofiq-
ligi (m asalan, dekorativ rasm solishda, grafik tasvir ko‘rinishidagi
nam unadan, predm et-naturani tahlil qilish, uning tasviriy usulla
rini k o ‘rsatish va boshqalardan foydalaniladi) dastur vazifalarining
xarakteriga (yangi yoki takrorlanayotgan m azm un), bolalarning
yoshiga (masalan, kichik guruh bolalarini o ‘qitishda yetakchi usul
bu k o ‘rsatish, katta guruhlarda esa o ‘qitishning ko‘rgazmali usullari
bilan birga, aniq og‘zaki yo‘llanm alar, ishni qaysi usulda va qanday
izchillikda bajarish lozimligini m ustaqil aniqlash topshiriqlari katta
aham iyat kasb etadi) bog‘liq.
M ashg‘ulotning bosqichlar b o ‘yicha um um iy davomiyligi, agar
shunday b o ‘lgan b o ‘lsa, kechikishning sabablari.
Bolalarning mashg‘ulotda o ‘zini tutishi: uyushganlik, intizo-
miylik, qiziqish, ularda vaqt, ish tem pi hissiyotining mavjudligi.
Bolalarning ishlarini k o ‘rib chiqish: olingan ko‘rsatm alarga m u
vofiq ishlay bilish, texnik va tasviriy k o ‘nikm a ham da malakalar,
q o ‘yilgan vazifani hal etishga ijodiy yondoshish, ishning puxta yoki
naridan beri bajarilganligi.
61
M udira tarbiyachi bilan birga, har bir bolaning m azkur mash-
g'ulotda bajargan ishini ko‘rib cliiqadi va tahlil qiladi. Ayrim hol-
larda (ishning sifati ko‘pchilik bolalarnikidan past boMsa) bola
ning oldingi mashg‘ulotlarda bajargan ishlari ko‘rib chiqiladi. Bu
o 'rin d a quyidagilar qayd etiladi:
1. Ishning taklif etilgan mavzu va ko‘rsatmalarga muvofiq
kelish-kelmasligi, bola o ‘z ishini tugatgan-tugatmaganligi.
2. Tasvirlangan va asl predm et (natura, nam una) o ‘rtasida
o ‘xshashlikning bor-yo‘qligi.
3. Predm etning qaysi belgilari: xarakterli yo kam ahamiyatli
yoki har ikkalasi ham tasvirlanganligi.
4. Predm etning tuzilishi (qismlarining joylanishi) to ‘g‘ri
berilgan-berilmaganligi.
5. Predm et qismlarining lozim joylaridagi farqlari berilgan-
berilmaganligi. Bola predm etning rangini realistik bera olgan yoki
bera olmaganligi. Bolaning kuzatuvchanligi, tasaw urining mahsuli
haqida nim alar dalolat berayotganligi. Bolaning o ‘zi tasvirlayotgan
narsaga munosabati nim alarda nam oyon bo'lganligi (rasmga rang-
li qilib bo‘yoq berishda, o ‘lcham dan foydalanishda, obrazlar dina-
mikasida).
6. Bolaning qog‘oz sahifalarini qanday toMdirganligi, bolada
predm etlarning real va m a’naviy aloqalarga muvofiq keluvchi fa
zoviy joylashuv haqida tasaw urning bor-yo‘qligi (yonida, oraliqda,
oldinda, orqasida, yuqorida, pastda va shu kabilar).
7. Bola tavsiya etilgan mavzuning m azm unini mustaqil bera ol-
gan-olm aganligi (bu savolga javob berish uchun guruhdagi barcha
bolalarning rasmlarini qiyoslash lozim bo‘ladi).
8. Texnik malaka va ko'nikm alarning sifati (predm et kontur
to ‘g ‘ri tasvirlanganmi, rasm tartibli qilib bo‘yalganmi, bola may
da detallarning tasvirida m o‘yqalamning ingichka uchidan foy-
dalana oladimi yoki yo‘qmi, loy va plastilindan narsalar yasash-
da predm etning shaklini to ‘g‘ri belgilanganmi, yuza qismi tekis-
langanm i, qism lar oralig‘i mustahkam qilib biriktirilganmi, g‘adir-
budur elem entlari yo‘qmi, predm etning konturi to ‘g ‘ri qirqilganmi,
predm etning qismlari to ‘g‘ri yelimlanganmi).
9. M ashg‘u!otning um um iy bahosi, ijobiy tom onlari va nuqson-
lari, m azkur mashg‘ulotning metodikasiga qanday o ‘zgarishlar ki-
ritish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
62
IV. 5. TASVIRIY FAOLIYAT M A SH G ‘ULOTLARI
U C H U N M ATERIALLAR VA USKUNALAR
Tasviriy faoliyat m ashg‘ulotlari pedagogik o ‘ylangan moddiy ji-
hozlanishni: maxsus uskunalar, asboblar va tasviriy materiallarim
talab qiladi. M ashg‘ulot o ‘tkazish uchun sharoit yaratuvchi barcha
predm etlar taxtalar, m olbertlar, tagliklar va hokazolar; asboblar:
tasviriy jarayonda kerak b o ‘ladigan qalamlar, m o'yqalam lar, qay-
chilar va boshqa narsalar: tasvir yaratishda ishlatiladigan tasviriy
m ateriallar — jihozlash uskunalariga kiradi. M udira tarbiyachi-
m etodist bilan birgalikda tasviriy faoliyat m ashg‘ulotlarini muvaf-
faqiyatli o'tkazish va bolalar ijodiyotini o ‘stirish uchun olingan
barcha kerakli narsalarini ko‘rib chiqadi, m aterial ham da uskuna-
lardan qanday foydalani-layotganligini, bolalarda ularga nisbatan
ehtiyotkorona m unosabat tarbiyalanayotganligini tekshirib chiqa
di. Tasviriy faoliyatning har xil turlari turlicha jihozlanadi.
Rasm — predm etli, m azm unli, dekorativ, o ‘ylangan fikr b o ‘-
yicha solish mashg‘alotlari uchun lenolium qoplangan doskalar
(devorga va polga q o ‘yiladigan); bolalar chizgan rasmlarni nam o-
yish qilish uchun uchta reykali doskalar; natura u ch u n taglik; stolga
qo‘yiladigan doskalar — yig‘m a m olbertlar (katta guruhlar uchun)
va boshqalar kerak b o ‘ladi.
G uruhda seksiyalardan biriga lenolium , ikkinchisiga flanel q o
plangan, uchunchisiga esa reyka qoqilgan, u ch seksiyali, kom bi-
natsiya qilingan, devorga o ‘rnatiladigan doskaning b o ‘lishi m aqsad
ga muvofiqdir. B olalarning ko‘rish faoliyatini saqlash m aqsadida
katta guruhlarda sathi qiya turadigan individual taxtalardan foy
dalanish m aqbuldir, chunki bunday taxtalar nurning ko‘zga bur-
chak ostida emas, balki perpendikulyar y o ‘nalishda tushishini
ta ’minlaydi.
Q alam lar. Rasm solish uchun bolalarga rangli qalam lar to ‘plami
kerak: kichik guruhda beshta qalam dan (qizil, ko‘k, yashil, sariq
va qora); o ‘rta guruhda-oltita qalam dan (qizil, ko‘k, yashil, sariq,
qora va jigarrang) foydalaniladi; katta guruhlarda yuqorida ay-
tilganlardan tashqari, qizg‘ish, binafsha rang, to ‘q qizil, pusliti
zangori, och yashil ranglar qo‘shiladi. K ichik guruhlarda qalam
lar dum aloq b o ‘lishi kerak. K atta guruhlarning bolalariga yutushoq
grafitli qalam lar («Shkolnoe», «Iskusstvo» № 1 ,2 ) tavsiya qilinadi
63
Qalamni ishlatishga tayyorlashda yog‘och qatlam i 25—30 m m oli-
nib, grafiti 8—10 m m ochiladi (rangli qalam larning yog‘ochi kam -
roq olinishi kerak, chunki ularning o ‘zaklari y o ‘g ‘onroq, qattiqroq
bosganda uvalanib, sinib ketadi).
M o ‘yqaIamlar. Bo‘yoq bilan rasm chizish uchun tuki yumshoq
va elastik bo‘qirsoq, olm axon va shu kabilarning qilidan qilingan
dumaloq m o‘yqalam lar kerak. M o ‘yqalam lar nomerlariga ko‘ra
farqlanadi: 1—8 ingichka, 8—16 yo‘g ‘on. Kichik guruh bolalari-
ga 12—14 nom erli m o ‘yqalam larni berish tavsiya qilinadi. B un
day m o‘yqaIam qog‘ozga bosilganda yorqin, yaxshi seziladigan iz
qoldiradi, predm etning shaklini berishni osonlashtiradi. 0 ‘rta va kat
ta guruhlar bolalariga ham ingichka, ham yo‘g ‘on m o‘yqalamlarni
berish mumkin.
Bolalarning m o‘yqalam lardan foydalanishlari kuzatilar ekan,
eng aw alo, ular uni to ‘g‘ri ushlashni bilishlariga, tarbiyachi buni
eslatishi va ko‘rsatishiga: mashg‘ulot vaqtida va tugugandan so‘ng
bolalar m o ‘yqalamni taglikka q o ‘yishlariga (tarbiyachi tagliklarni
qalin kartondan yoki uzunasiga ikkiga qirqilgan g‘altakdan tay-
yorlashi m um kin) e ’tibor berish kerak. Bolalarga m o‘yqalamni
suvli bankada qoldirishga ruxsat bermaslik kerak, bunday qilingan-
da uning tuki egiladi, har tom onga tarqab, shaklini y o ‘qotadi. Agar
tukli m o ‘yqalamlarga tejamkorlik bilan m unosabatda bo'linsa, ular
uzoq m uddat xizmat qiladi. M ashg‘ulot uchun b o ‘yoq tayyorlashda
uni m o ‘yqalam bilan aralashtirmaslik kerak, buni ch o ‘p bilan qilish
ancha qulay. Akvarel b o ‘yog‘i bilan rasm solishda m o‘yqalamning
tuklari yelpig‘ich singari tarqab ketmasligi uchun uillti bosmasdan,
bo‘yoq yengil yarim aylana harakat bilan olinadi. Ish tugagandan
keyin, b o ‘yoq qurib qolm asdanoq, m o ‘yqaIam yaxshilab yuvila-
di. M o‘yqalamlarning m o‘yini stakanda yuqoriga qilib saqlash tav
siya qilindi. M udira m ashg‘ulot boshlanishidan oldin, qog‘oz qan
day tayyorlanganligini ko‘radi. Rasm solish uchun anchagina qalin,
bir oz g‘adir-budur qog‘oz (yaxshisi, yarim vatm an) kerak. Qalin
yozuv qog‘ozi uning o ‘rnini bosishi mum kin. Rasm solish uchun
ustiga qalam deyarli iz qoldirmay, sirpanadigan, yaltiroq va qalam
kuchliroq bosilganda yirtilib ketadigan yupqa qog‘ozlar yaramay-
di. Ish vaqtida qog‘oz qim irlamay, bir tekis turishi kerak (bolalar
qog‘oz holatini o ‘zgartirishlari m um kin b o ‘lgan manzarali rasmlar
solish bundan m ustasno).
64
Kichik guruh bolalariga rasm solish uchun yozuv qog‘ozi kat-
taligidagi qog‘ozni berish tavsiya qilinadi u bolakay qoMini yoz-
gandagi kenglikka muvofiq keladi. 0 ‘rta va katta guruh bolalariga
alohida predm etlam ing tasvirlari uchu n yozuv qog‘ozining yarmini
(butun qog‘ozdan ham foydalanish m um kin) berish tavsiya qili
nadi: m azm unli rasmlar uch u n kattaroq shakldagi qog'ozni berish
kerak. Rasm solish uchun qog‘oz tayyorlar ekan, tarbiyachi tas-
virlanadigan predm etning tuzilishini va o ‘lcham ini hisobga olishi
kerak.
G uash b o ‘yoqlar bilan rasm solishda to ‘yingan va yumshoq
tondagi rangli qog‘ozlardan foydalaniladi. K atta guruh bolalari
kerakli rangdagi qog‘ozlarini mustaqil tayyorlay oladilar (qog‘ozga
tus berishda guash va akvarel b o ‘yoqlardan ham da yo‘g‘on, yum
shoq m o ‘yqalam lardan foydalanadilar: o ‘lchami unchalik katta
b o ‘lmagan yassi b o ‘yoq m o ‘yqalamlari — fleytslar qulaydir. Bo‘yoq
oldin gorizontaliga, so‘ngra uning ustidan vertikaliga beriladi).
B o‘yoqlar. Rasm solishda suvli b o ‘yoqning ikki turi — guash va
akvareldan foydalaniladi. M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar
uchun pastasim on, shaffof b o ‘lmagan b o ‘yoqlar — guash qulaydir.
B o‘yoqni m o ‘yqalam da turadigan, undan tom ib tushmaydigan,
suyuqroq qaymoq quyuqligidek qilib aralashtirilishi kerak. Bo‘-
yoqlarni bolalar rangni ko‘rib turishlari uchun qirralari past shaffof
bankachalarga quygan m a’qul.
Yopiq qopqoqchali polietilen bankachalardagi guash b o ‘yoq-
Iaridan foydalanish qulay: tarbiyachilar bo'yoqni ularning o ‘zida
tayyorlaydilar va mashg‘ulotdan so ‘ng ularni boshqa narsaga q o ‘y-
may qoldiraveradilar. B unda b o ‘yoq tejam bilan sarflanadi va
uni tayyorlashga ko‘p vaqt ketmaydi. Tarbiyachi b o ‘yoqning ke
rakli rangini chiqarishni bilishi kerak. Akvarel b o ‘yoqlar katta va
m aktabga tayyorlov guruhlari bolalariga tavsiya qilinadi. Akvarel
b o ‘yoqlarining farqlovchi xususiyati, bularning kukun qilib may-
dalangan pigm ent va ko‘p miqdordagi yopishtiruvchi m oddalar-
dan (bog‘lovchi sifatida) iboratligidir. K ukun qilib foydalanganli-
gi tufayli akvarel b o ‘yoqlar o ‘zlarining asosiy fazilatlari — shafTof-
lik kasb etadilar. Hozirgi kunda akvarel har xil ko‘rinishda: qattiq
— plita shaklida, yarim yum shoq-chinni shaklchalarda va yumslioq
tubikchalarda ishlab chiqarilm oqda. M aktabgacha ta ’lim muassa
sasi sharoitlarida yarim yum shoq (shaklchalardagi) akvareldan loy
65
dalanish m a’qulroq. Bolalarning akvarel b o ‘yoqlaridan xuddi guash
bo ‘yoqlari bilan rasm solganidek foydalanishlariga yo‘l qo‘yib
b o ‘lmaydi. Bolalar akvarel b o ‘yoqlari bilan rasm solar ekanlar,
predm etlar konturini oldin qog‘ozga oddiy qalam bilan tushiradi-
lar. M ashg‘ulotlar va bolalarning mustaqil badiiy va ijodiy faoliyat-
lari uchun pastel — turli rangdagi yo‘g‘on steijenchalar tavsiya eti
ladi. Pastel to ‘plamida har biri bir nechta tusga ega bo‘lgan beshta
rang b o ‘ladi, buning o ‘zi ish uchun tayyor palitradir. Pastel qattiq,
yum shoq va o ‘rtacha turlarga b o ‘linadi. Bolalar uchun yum shoq
pastel tavsiya etiladi. Bu b o ‘yoq ehtiyotkorlik bilan m unosabatda
b o ‘lishni talab etadi, chunki u oson uvalanadi, sinadi. Shuning u c
hun pastel sterjenining har birini zar qog‘ozga o ‘rash kerak b o ‘ladi.
Rangli m um b o ‘rlar sterjen ko‘rinishida 12 tadan 36 tagacha rang-
da to ‘plam qilib sotiladi. U ning bilan ham xuddi pastel singari
rasm solinadi. Rangli mum b o ‘rlarning afzalligi shundaki, ular b i
lan qalam chizig'i qalinligidagi chiziqni chizish mumkin. Shuning
uchun m um bo‘rlar bilan rasm chizishda oddiy qalam dan fiSydala-
nilmaydi. Rangli bo ‘rlardan m ashg‘ulotlardan b o ‘sh vaqtlarda tax-
ta (doska)ga rasm chizishda foydalaniladi. 0 ‘chirish uchun ikki-
ta — qum q va ozgina nam langan latta kerak: qunig‘i bilan xato-
lar yo‘qotiladi, rasmga b o ‘r changi (kukuni) tushurilib, ayrim joy-
lari xiralashtiriladi: h o ‘li bilan eng to ‘q joylari oqartiriladi, oxirida
esa rasm doskadan o ‘chiriladi. Rasm solishga m o ‘ljallangan k o ‘m ir
uzunligi 10—12 sm va diam etri 5—8 mm b o ‘lgan yirik sterjendan ib-
orat b o ‘ladi. U yumshoq, sinuvchan, uqalanuvchan material b o ‘l-
ganligi uchun zar qog‘ozga o ‘ralishi kerak. K o‘m ir to ‘q, xira-qo-
ra iz qoldiradi. K o‘m ir bilan ishlashda uning changini saqlab qo-
ladigan tukli qog‘ozlar — gulqog‘oz, o ‘rash uchun ishlatiladigan va
rasm solish qog‘ozlari ishlatiladi. Agar ko‘mir bilan ishlangan rasm
ustidan paxta tam ponni ozgina h o ‘llab, rasm solingan qog‘oz sathi-
dan vertikaliga yengil surib chiqilsa, b o ‘yoq yanada m ustahkam la-
nadi.
Loy va plastilindan narsalar yasash uchun maxsus uskuna
lar: aylanadigan doirali dastgoh (katta guruhlar uchun), suv soli-
nadigan idishlar, latta; bolalar yasagan narsalarni b o ‘yash uchun
— gruntovka; bundan tashqari, b o ‘yashda ishlatiladigan maxsus
b o ‘yoqlar — angoblar kerak b o ‘ladi. Bolalar ishlagan haykalta
roshlik m ahsulotlarini pishirish. u ch u n mufel pechkaning bo'lishi
66
maqsadga muvofiqdir. Bunday pechkani o ‘quv kollektorlaridau
topish m um kin.
N atu ra yoki nam unani nam oyish qilish uchun natura uchun
m o‘ljallangan tagliklardan foydalansa b o ‘ladi. Karkaslar — tu r
li uzunlik va kenglikdagi oddiy taxtalar ham uskunalarga kiritila-
di. K arkaslardan foydalanish bolalarga jonivorlar oyoqlarining m u-
kam m alroq tasvirida va ularning figuralarini barqaror ham da dina-
rnikroq qilishga im kon beradi.
N arsalar yasash mashg‘ulotlari uchun plastik materiallar — loy,
plastilin kerak b o ia d i, bunda asosiy yasash uchun eng maqbul
m aterial, bu loydir. Kichik guruhlarda faqat loydan foydalaniladi,
chunki b u yoshdagi bolalar plastilindan narsa yasashda qiynaladi-
lar. 0 ‘rta guruhda ham bolalar asosan loydan narsalar yasaydilar.
Rangli plastilindan katta guruhlarda m azm unli narsalar yasashda
foydalaniladi.
N arsalar yasash uchun loy qanday tayyorlanadi?
Turli joylardan olingan loy rangi bilan farqlanadi; u sarg‘ish, ji-
garrang, qizg'ish, kulrang, oq, yashil-ko‘kish, qo‘ng‘ir rang bo‘lishi
mum kin. Loy, uning tarkibida qum kam b o ‘lsa, kuchli b o ia d i,
qum aralashmasi uni sochiluvchan qiladi. Loyni bevosita yerning
o'zidan tanlash mumkin. Kuchli loyning yaxshi qatlamlari daryo va
ariqlarning yaqinida uchraydi. Shuning uch u n shahar bog‘chalari
uchun loyni yozda dala hovliga chiqqan vaqtlarda g‘amlab kelish
kerak.
Plastilin — loy, m um , yog‘, bo‘yoq va boshqa qo‘shilm alardan
tayyorlangan sun ’iy plastik massa. U yum shoq va qayishqoq, u
uzoq qotm aydi, am m o tem peratura oshganda yumshaydi va eriy-
di. N arsalar yasashda plastilinni q o ‘lda uzoq m uddat ezish tavsiya
qilinadi. Plastilin bilan ishlashdan oldin uni qutisi bilan issiqroq
joyga yaq'in q o ‘yib, biroz isitiladi. K atta g u aih lar tarbiyalanuvchi-
larida plastilinning individual tayyor to ‘plam lari b o ‘lishi kerak.
U lar plastilinning holatini o ‘zlari nazorat qilib, qolgan plastilinni
rangiga ko‘ra joylab q o ‘yadilar.
Applikatsiya m ashg‘ulotlari uchun tayyor shakl, qog‘oz, qiyqim-
lar uchun patnis va yuza qutilar; kleyonka; shakllarga yelim su-
rish uchun plastmassa taxtachalar (20x 15 sm): latta, shirach uchun
chetlari past quticha; m o ‘yqalam lar uchun taglik; dag‘al jundan
tayyorlangan m o ‘yqalamlar; to ‘m toq uchli qaychilar; (richagining
67
uzunligi 18 sm) kerak b o ia d i. Applikatsiya ishlarida har xil nav-
li oq va rangli qog‘ozlardan foydalaniladi. F on uchun oq qalin
qog‘oz: rasm albomlarning varaqlari yoki stolga solinadigan rangil
qog‘oz yo b o ‘lmasa, yupqa karton ishlatiladi. Predm etning qismlari
yupqa qog‘ozdan, yaxshisi yaltiroq qog‘ozdan qirqilgani m a’qul;
uning rangi yorqin, ushlaganda qo‘lga xush yoqadi. M aktabgacha
katta yoshdagilar har xil rang va tusdagi jilosiz rangli qog‘ozlatfdan
ham foydalanadilar. Katta guruhlarda h ar bir bola uchun turli rang
va tusdagi qog'ozlar naboriga ega b o ‘lish maqsadga muvofiqdir.
Tasviriy faoliyatga m o‘ljallangan barcha m ateriallar turlarga ajratil-
gan va m a’lum tartib bilan har qaysisi joy-joyiga q o ‘yilgari b o ‘lishi
kerak. Qaychilar qutichada saqlanadi. Foydalanib bo'lgandan keyin
b o ‘yoqlar bankalarga qayta quyiladi (bankalarning og'zini b o ‘yoq
qurib qolmasligi uchun m ahkam qilib berkitish kerak). Bankalar-
dagi guash b o ‘yoqlari ustiga suv quyish lozim. Qog‘oz dasta qilib
taxlanib saqlanadi. Rangli qog‘ozlarni kichikroq b o ‘laklarga qir
qib, press ostiga qo‘yish m um kin (keyin katta guruhlarda ular indi
vidual konvertlarga solinadi). Tartibli joylashtirilgan material kam
joyni egallaydi, yaxshi saqlanadi, ulardan foydalanish ham qulay
b o ‘ladi.
V BOB. M A SH G ‘ULOTDAN TASHQARI
VAQTLARDA TASVIRIY FAOLIYAT
Bolalarning badiiy jihatdan tarbiya olishi faqatgina m ashg‘ulot
jarayonida emas, balki kundalik hayotda yuzaga keladi. Bu o ‘rinda
bolaning o ‘z faolligi jarayonida yuzaga keluvchi mustaqil tasviriy
faoliyat m uhim rol o ‘ynaydi. U bu jarayonda mashg‘ulotlarda ol
gan badiiy tajribasidan foydalanadi. M ashg‘ulotdan tashqari vaqt-
larda bolada o ‘zi sevgan mavzularga tasviriy faoliyatning biror bir
turlariga nisbatan layoqat yoki xohish seziladi. Bunga bolalarning
o ‘z ixtiyorlari, xohishlari bo'yicha ishlagan loy, applikatsiya, rasm
va qurish yasash ishlari misol b o ‘ladi. Shuningdek, tasviriy san’at
va uning turlari, musiqa, adabiyot, bolalar mustaqil tasviriy fao-
liyatining asosiy sababchisi hisoblanib, bolalarning kechinm alarini
boyitadi. Teatr, kino, sirk yoki televizion eshittirishlarni ko'rish
bolalarda obrazlarni ifodali, m azm undor b o ‘lishini yanada oshi-
68
radi. Bolalarda tasviriy faoliyat bilan o ‘zlari shug‘ullanislilaii ja
rayonida ularda chizish, yopishtirish, loydan yoki qurilish m ate
riallaridan o ‘yinchoqlar yasashga nisbatan xohish uyg‘onadi. Ular
o ‘z o ‘yinchoqlarini o ‘rtoqlariga, tarbiyachisiga 8- m artga o ‘z bu-
vilari, onalari u ch u n sovg‘alar tayyorlab, ularga hadya qiladilar.
B a’zida bolalar zalni, guruh xonasini bezatish uchun o ‘yinchoq-
lar yasaydilar yoki m ashg‘ulotlar uchun ko‘rgazma materiallari
tayyorlaydilar. M asalan, sanash uchun shablonlar, solib q o ‘yish
uchun qutilar va hokazo. Bolalar guruhda yoki o ‘rtoqlarida pay-
do b o ‘lgan yangi narsalar bilan qiziqib, u n i chizishga yoki app
likatsiya qilishlari m um kin. M asalan, birorta bola bog‘chaga y an
gi qo‘lqopda keladi, bolalarga u yoqib qoldi va bolalar uni tasvir-
lashga o ‘tishlari m um kin. Bolalar albatta, o ‘zlariga yaqin b o ‘lgan
narsalarni chizadilar. M asalan, shim olda yashovchi bug‘uni, 0 ‘rta
Osiyoda esa to g ia r, qum liklar va tuyalarni tasvirlaydi. Bolalar,
ayniqsa, ko‘proq dekorativ va ertak hikoya asosida rasm chizadi
lar. Qizil gilam va naqshlarni chizadilar, q o ‘g ‘irchoqni bezaydilar.
Tayyorlov guruhida esa ko‘proq bolalarning naturaga qarab gullar,
vazalar chizishlarini kuzatish m um kin. Shuningdek, guruh xonasi
ni, zalni bezatish uchun dekorativ bezaklar chizadilar. Bu jara-
yonda bolalar, asosan, akvarel, guash, rangli b o ‘rlar, ko‘mirli tay-
oqchalardan foydalanadilar. Bolalar b o ‘sh vaqtlarida loydan, plas
tilindan narsalar yasashni yaxshi ko‘radilar. U lar odam lar, hay-
vonlar, ertak qahram onlarini loydan yasaydilar. Ayniqsa, jam oa
bo‘lib narsalar yasash katta o ‘rin tutadi. Bolalar guruhlarga bir-
lashib, m avzular asosida o ‘yinchoqlar yasaydilar. M asalan, «Mazay
bobo va quyonlar», turli idish-tovoqlar. B olalar geom etrik shakl-
larni qirqib yopishtiradilar, qor parchalari, qog‘ozdan qirqilgan
q o ‘g‘irchoqlar uch un k o ‘ylaldar va hokazo. Bolalar jam oa bo ‘lib
applikatsiya ishlarini bajaradilar. M asalan, q o ‘g ‘irchoq uchun gi-
lam cha, bolalar ishlarining m azm uni, m aktabgacha ta ’lim muas-
sasasi hayotidan yoki yaqin ularni o ‘rab turgan hayotdan, atrof-
dan olishi m um kin. Q urish yasashda esa bolalar katta va mayda
qurilish detallaridan foydalanadilar, garaj, uylar, paroxodlar q u ra
dilar. Q og‘ozdan archa uchun, guruh xonasi uch un o ‘yinchoqlar
yasaladi. Tabiat m ateriallaridan, gugurt c h o ‘pi, plastilin yordami-
da, qayiqchalar yasaydilar. K uzda tu rli-tum an barglardan pirami
da yoki shapkachalar yasaydilar. M ashg‘ulotdan tashqari, bola
69
lar kitoblardagi rangli rasm larni rasmli albom chalarni tom o-
sha qiladilar. Bu esa bolalarning badiiy didlarini, idrok qilishla-
rini o ‘stiradi. Rangli shaklni sezishni o ‘stirish m aqsadida didaqtik
o ‘yinlar uyushtiriladi. Shuningdek, bolalar m ustaqil tasviriy faoli
yat bilan bino ichida ochiq havoda ham shug‘ullaffishlari m um kin.
Buning uch un bolalarga, m asalan, asfaltda chizish uchun rang
li b o ‘rlar, loydan yoki qum dan turli xil figuralar yasash, toshlarni
terib, turli ko ‘rinishlarni hosil qilish, som ondan turli xil narsalar
yasashlarini, qishda esa qordan turli narsalar yasab, ularni rangli
m uzchalar biln bezatishni taklif etish m um kin. Shuningdek, bola
larning mustaqil tasviriy faoliyatlari o ‘zaro, ya’ni rasm , loy, appli
katsiya, qurish yasash bilan cham barchas bog‘liqdir.
Bolalarning bu faoliyatlari ularni tashkil etadigan roli o ‘yinlar
bilan ham bog‘liqdir. Yirik qurilish detallaridan jam oa fermasi,
kino, d o ‘kon quradilar, bu o ‘yin uchun loydan sabzavot va mevalar
yasaydilar. H ar bir bola mustaqil tasviriy faoliyat jarayonida ta r
biyachi oldiga kelib, o ‘ziga kerakli zarur narsani so‘rab olishi, tu
shuntirib berishi va u bilan nim a ish qilmoqchi ekanligi haqi
da so‘zlab berishi mum kin. Bu jarayonda bolalar o ‘z oldiga aniq
maqsad q o ‘yib, uni bajarish usullarini, yo‘llarini o'zlari mustaqil
axtarib topishga harakat qiladilar.
Bolalarning faolligi jarayonida vujudga keluvchi mustaqil tas
viriy faoliyati tarbiyachining shu ishga rahbarlik qilishida biroz qi-
yinchilik tug‘diradi. Chunki tarbiyachi to ‘g‘ridan to ‘g‘ri rahbarlik
qilmay, balki ikkinchi darajali holatni egallaydi. Bola tevarak-atrof
haqidagi taassurotlarini mustaqil ravishda tasvirlash uchu n ular tas-
virning vositalaridan keng va erkin foydalanishni bilishlari lozim.
Bu esa mashg‘ulotlar jarayonida tarbiyachi tom ondan berilib, bo
lalar tom ondan egallangan bilim va malakalar ham da taassurot-
larning ko‘payib, boyib borishi bilan belgilanadi. M asalan, natura-
ga qarab gul rasmini chizgach, bolalar bilan gulzordagi gullarni
yoki uchastkadagi gullarni, rasmlardagi turli gullarni ko‘rib chiqish
lozim. Shundagina bolalar o ‘z mustaqil faoliyatlarini gullardan chi-
royli guldastalar va dekorativ kompozitsiyalar tuza oladilar.
Tarbiyachi bolalarga u lar nim alam ing tasvirini xohlashsa, o ‘sha
predm etlarni ko‘rib, kuzatib chiqishni taklif etadi. Agarda bola sa-
m olyot, m ashina chizm oqchi b o ‘lsa, tarbiyachi undan chizishni bi-
lasanm i, deb so ‘rashi va yordam sifatida bolalarga transport turlari-
70
ning rangli rasmini ko‘rib chiqishini va bunda ulam ing har bir o'/.iga
xos xususiyatlariga bola diqqatini tortishi lozim. Bolalar diqqati
ni ko‘proq uncha murakkab b o ‘lm agan dekorativ kompozitsiyalar
tortadi. M asalan, gilam cha, salfetka va hokazo. Shuning uchun
tarbiyachi bolalar ishini boyitish maqsadida, mashg‘ulotlardan
tashqari tasviriy faoliyat jarayonida bolalarga dekorativ naqshlar-
ni ko‘rib chiqish uchun tavsiya etishi mumkin. M asalan, Dimkov
naqshlari. Agarda bolalar mashg‘ulotdan tashqari m azm unli kom -
pozitsiya tasvirlamoqchi b o ‘lsalar, tarbiyachi qog‘oz varag‘idan
predm etlar qanday yasalishi, ish tartibini eslatib o ‘tishi zarur. Bo
lalar b o ‘sh vaqtlarida o ‘zlari sevgan ranglar bilan bo'yoqda, qalam -
da shug‘ullanishni sevadilar, tarbiyachi m aterialning xillarini ran-
go-rang qilib, bolalarning bu qiziqishlarini, xohishlarini o ‘stirishi
lozim. Bolalarga chizayotgan ishlarni toza, chiroyli qilib baja-
rishlarini eslatib borishi lozim. Tarbiyachi bolalarning bu ishlarida
ularga m aslahatgo‘y b o ‘lishi kerak. U bola qanday qilish lozimli-
gini aytmaydi, balki bola bilan ishning borishini tahlil qilib, bolaga
ishning sifatli b o ‘lishi uch u n yordam beradi.
M ustaqil tasviriy faoliyat jarayonida faollik yoki xohish, bolalar
tom ondan kelib chiqishi kerak. Agarda tarbiyachi bu jarayon davo
m ida kichik va o‘rta guruh bolalariga ko‘proq m aslahat berib, faol-
ligini oshirsa, katta tayyorlov guruhlarida bolalarga ko ‘proq mus-
taqillik berishlari lozim. Tasviriy faoliyatida bolalar faolligi asosida
d o ‘stona m unosabatlar tarkib topadi, bolalar bir-birlariga masla-
hatlar beradi, yordam beradi, y a’ni jam oa b o ‘lib ijod qilish o ‘sadi.
Bolalarning mustaqil tasviriy faoliyati bilan shug‘ullanishi uchun
m ateriallar yetarli darajada b o ‘lishi, loy yetarli va qulay boTishi,
m ateriallarni saqlash uchun joylashgan jovonlar bolalar olishi
uchun qulay boMishi, tasviriy san’at asarlari, shuningdek, dekorativ
san ’at nam unalari, naqshlar, xoxloma va Dimkov o ‘yinchoqlari
b o ‘lishi zarur. Bular tasviriy faoliyat burchagini bezashi mum kin.
Shuningdek, tasviriy faoliyat zonasida doska boMishi lozim, chun-
ki bolalar unga rangli b o ‘rlar bilan rasmlar chizadilar. T urli-tu-
m an m ateriallarning boMishi, bolalar mustaqil tasviriy faoliyatlari-
ni yana ham boyitadi. Tasviriy faoliyat burchagidagi m ateriallarni
tarbiyachi vaqti-vaqti bilan almashtirib, toMdirib boradi. Illustra-
tiv rasm lar to ‘plami b o ‘yicha xoxloma, dimkovo o'yinchoqlari stol
ustiga terib joylashtiriladi. Bolalar ularni ko‘rib chiqadilar. Bola-
71
lar o ‘yin jarayonida rasm chizishdan tashqari, loydan o ‘yinchoqlar
yasashni yaxshi ko‘radilar. Qurilish m aterialardan bolalar keng foy-
dalanib, o ‘yinlar tashkil qiladilar. A m m o tarbiyachi oldindan quri
lish burchagini tashkil etish to ‘g‘risida o ‘ylab ko‘rishi kerak. Bu
burchakda tarbiyachi yirik va mayda qurilish detallarini plastmas-
sa, rezinadan qilingan o ‘yinchoqlarni, odam va hayvon obrazlari-
ni, transport, o ‘simliklarni tasvirlovchi mayda o ‘yinchoqlam i ham
joylashtiradi. K atta va tayyorlov guruh qurilish burchagiga quril
m alar tasviri aks ettirilgan albomlar, fotosuratlarni ham joylashti
rish lozim. Albomda yig‘ilgan fotosuratlar turli-tum an binolarning
ko‘rinishini tasvirlash m um kin. M asalan, ko‘prik, transport, bino-
lar kabi.
Bolalar qurilmalar qurish jarayonida o ‘z qurilmalarini boshqat-
dan k o ‘rib, o ‘zgartirib, turli xil detallar bilan boradilar, shuning
uchun bolalarning ju da qiziqib qurayotgan ishlari bir necha kun
m obaynida saqlanishi zarur. Kichik guruhlarda esa tarbiyachi bo
lalarga nim alar qurishga o ‘rganganligini o ‘zi eslatadi, o ‘zi bolalar
o ‘rnida ishtirok etadi va qurilm alarni qurish jarayonida birgalikda
yordam lashadi va o ‘z vaqtida m aydonchaga qurilish materiallarining
to'plam ini olib chiqadi, bolalar stol ustida turli xil qurilmalar qura
dilar, ular bilan o'yin o ‘ynaydilar. Q o‘l m ehnati burchagida xil-
ma-xil m ateriallardan karton, yelim, qog'oz, qutichalar va tabi-
at m ateriallaridan saqlanadi. K atta yoshdagi bolalar tarbiyachining
rahbarligida mashg‘ulotda olgan bilim va malakalari asosida, o ‘yin
uchun kerakli o‘yinchoqlar yasaydilar. Tarbiyachi bolalarga masla-
hatlar beradi, qiynalishsa, ko‘rsatib beradi. Ba’zida tarbiyachining
o ‘zi o ‘yinchoq yasaydi, am m o albatta bularni bu ishga jalb etadi.
M asalan, qaysidir qismini yopishtirishni yoki kerakli qismlarni ta n -
lab olishni taklif etishi m um kin. Ba’zida tarbiyachi mashg‘ulotdan
ikki-uch kun oldin, bolalar yasashi lozim b o ‘lgan buyum ni bolalar
ishtirokida yasab, ikki-uch kun burchakda saqlashi mum kin. Tabi-
at m ateriallari bilan ham barglar, shoxlar, o ‘simlik urug‘lari, jolud-
lar ishlashadi. So‘ng ularni sayr yoki ekskursiyada kuzatadi, bola
lar ularni yig‘adilar va tarbiyachi ulardan qanday qilib o ‘yinchoq
yasash kerakligini ko‘rsatib beradi. M asalan, shishkalardan tip-
ratikan, baliq va boshqalar yasaydilar. Tarbiyachi bolalardan bu
m ateriallardan nim alar qilish mumkinligini so‘rab, ularda fanta-
ziyaning faolligini o ‘stirib boradi.
72
K ichik va o ‘rta guruh bolalari ham m ash g‘ulotlardan tashqari
vaqtlarda rasm chizish, loydan buyum lar yasashga qiziqishi uy-
g ‘onib boradi. U lar tu rli xil so dda k o ‘rinishdagi rasm lar chizish-
ga va o ‘rta guruh tu rli xil figuralarni rangli qog‘ozdan qirqadi-
lar. T arbiyachi ularning qiziqishlarini o ‘stirib, rangli qog‘ozdan
ch iptalar, cheklar qirqishni tavsiya etishi m um kin. Tasviriy faoli
yatga pedagogik rahbarlik qilish m ashg‘u lotdan tashqari vaqtda
asta-sekin o ‘zgarib boradi. Y a’ni h arakatlarn i k o ‘rsatib b erish d an
m ustaqillikka o ‘tish, m aterial tan lash d a yoki o ‘z rejasini o ‘ylagan
m aqsadini tasvirlashda ham . M ashg‘uIotdan tashqari vaqtda ta s
viriy faoliyatni ishning yo rdam chi shaklsiga aylantirib yuborish
kerak em as. Shuningdek, tarbiy ach i shuni esda tu tm o g ‘i lozim -
ki, m ashg‘ulotdan tashqari tasviriy faoliyat bilan shug‘ullanish
ham m a u ch u n m ajburiy em as, u bilan kim chizishini, loydan
narsa yasashni, qirqishni yaxshi k o ‘rgan b olalar shug‘ullanishi
m um kin. Bolalar tasviriy faoliyat bilan m ash g ‘ulotdan tashqari
vaqtda 10—15 daqiqa davom ida shug‘ullanib, o ‘z rasm larini,
loy va applikatsiyani tu g atishlarini yoki uni keyingi kunda ham
davom ettirib, tugatishlari m um kin. Bu faoliyatga rahbarlik qi
lish tarbiyachidan ju d a k atta sezgirlikni, d iqqatni va bolalarning
ijodiy qobiliyatlarining o'sish i u ch u n sharoit yaratib berish n i ta -
lab etadi.
Bolalarning mustaqil tasviriy faoliyatlari burchagining jihoz-
lari va m ateriallari. Bolalarning m ashg‘ulotlardan tashqari vaqt
larda tasviriy faoliyat bilan m ustaqil shug‘ullanishlari uchun
sharoit yaratilgan b o iish i kerak. Bu m aqsadda guruh xonasining
yaxshi yoritilgan va o ‘yin burchagidan m um kin qadar uzoqroq
biron bir joyi ajratilishi kerak. X onaning deraza oldi ajratilishi
maqsadga muvofiq, u ycrda ikki-uch stol q o ‘yiladi. Agar deraza
tokchalari past b o ‘lsa, ularga taxtalar m ustahkam lanadi, bola
lar shug'ullanm ayotgan paytda ularni tushirib q o ‘yish m um kin.
Rasm solish, narsalar yasash, applikatsiyalar uchun m o ‘ljallangan
buyum lar yaqin turgan javonning ochiq tokchalarida, stollar-
da turishi kerak. K ichik guruhda bolalarga erkin foydalanishlari
uchun faqat rangli qalam lar beriladi. K atta guruh bolalariga (ay
rim cheklanishlar bilan) barcha m ateriallar berilishi mum kin: Loy
o ‘rniga plastilin tavsiya qilinadi. Bolalar o ‘z rasmlarini «Xalq er-
taklari», «O dam lar m ehnati», «M anzarali naqshlar», «Tabiat haqi-
73
da» va shu kabi mavzutik papkalarga joylashtiradilar. Tasviriy faoli
yat «zonasida» bolalar o ‘z ishlarida ijodiy foydalanadigan tabiiiy
m ateriallar solingan quti va ko‘rgazmali qurollar b o ‘lishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |